»W rewohicyach społecznych, a nawet polityczno-społecznych,, każdy jest na to przygotowanym, że obaczy występujących na scenę Maratów i Robespierrów; lecz w narodowem powstaniu takie cha­ raktery są niezawodnym znakiem upadku sprawy; a zawsze i wszę­ dzie tylko obrzydzenie brać musi na widok zaślepionych półgłów­ ków, ubierających się w pozostałe z Maratów i Robespierrów łach­ many«. Z. K aczkow ski: »Rewolucyjne sądy i wyroki - »Ubi solitudinem faciunt, pacem appellant« C. C. Tacitus - ■■ i *. K8H0TEKA l № Tif i;IST3fiYCZIfiV Uniw«rtyt«fe »Var«QW,kiego W pisa .o l inwentarza 0 ziQiM l^ rirĄQJ^lc PRZEDMOWA WYDAWCY. Tom niniejszy jest ciągiem dalszym wydanego w la­ tach 1897 —1905 dzieła ś. p. Walerego Przyborowskiego p. t. »Dzieje 1863 roku«. Autor pracę swoją przygotował całko­ wicie do druku, nie udało się jedynie odszukać w jego puści- źnie rękopiśmiennej dokumentów wzmiankowanych w przy­ pisach na str. 391 i 395. Tom piąty »Dziejów 1863 roku« zamyka z górą czter­ dziestoletnią pracę zasłużonego badacza historyi powstania styczniowego, przedstawioną w dziełach: »Ostatnie chwile powstania styczniowego« (Poznań i Kraków,, 1887 —1888, to­ mów 4), »Historya dwóch lat, 1861—62« (Kraków, 1892 - 1896, tomów 5) i »Dzieje 1863 roku« (Kraków, 1897—1905, to­ mów 4); zakończeniem tej rozległej i cennej całości miał być jeszcze tom szósty »Dziejów 1863 roku«, w którym ś. p. Autor zamierzał opisać kampanię Bosaka i Zygmunta Chmie- leńskiego. Wielką zasługą ś. p. Walerego Przyborowskiego jest zgromadzenie obszernych materyałów rękopiśmiennych w po­ staci not, wspomnień, relacyi, pamiętników, do których skreślania przez uczestników wydarzeń 1856—1865 r. nie­ zmordowanie zachęcał; ocalił też od rozproszenia i zaguby wiele dokumentów, przyczynków źródłowych i t. p., które bez zapobiegliwej Jego ręki uległyby zagładzie z niepowe­ towaną szkodą dla dziejów tego okresu. I chociaż prace ś. p. Walerego Przyborowskiego nie opierają się na rozleglej szych badaniach archiwalnych, zresztą prawie niemożliwych wobec - II — niedostępności wielkich zbiorów urzędowych, to każdy histo­ ryk roku 1863-go będzie musiał brać je zawsze za punkt wyjścia do nowych poszukiwań i roztrząsali krytycznych. Tom niniejszy posiada te same, co dawne, zalety i braki. Więc obfitość wiadomości szczegółowych, zestawionych w bar­ wną, zajmującą całość, przenikniętą wszakże właściwym auto- torowi subjektywizmem i tonem moralizatorskim. Jako uczest­ nik wypadków powstańczych, oraz świadek straszliwego po­ gromu, nie mógł ś. p. Walery Przyborowski zdobyć się na spokojny, beznamiętny sąd dziejopisarski; za obowiązek uwa­ żał danie czytelnikowi nietylko wiernego obrazu, lecz zarazem i nauki, jaką zdołał wydobyć ze swych bolesnych rozpamię- tywań, wychodził bowiem z założenia, iż »obowiązkiem nie­ jako obywatelskim jest pisanie historyi wczorajszej, choćby ta historya nie była zupełną i choćby nosiła na sobie zna­ miona namiętności czasu«. Ze szczerą niewątpliwie i czystą intencyą starał się wykazywać błędy i wady powstania. Zda­ niem ś. p. Walerego Przyborowskiego, »nie w tem błąd leży, żeśmy w ogólności powstawali, nie w tem, żeśmy byli słabi, bo każdy naród powstający przeciw najeźdźcy jego ziemi zaw­ sze jest słabszy, ale w tem, żeśmy po większej części w na­ szych powstaniach wybierali chwile nieodpowiednie, żeśmy nie umieli zużytkować wszystkich sił naszych, żeśmy same powstania źle prowadzili«. Sąd historyka tych lat wielkich uniesień i równie wielkich zawodów zaprawiony był piołu­ nową goryczą ciężkiej krajowej niedoli i złudną już tylko nadzieją częściowego ratunku dóbr narodowych przez pogo­ dzenie się ze zwycięską Iiosyą. W wydaniu obecnego tomu pozostawiliśmy układ ś. p. Autora, żadnych również zmian nie wprowadzając do oświe­ tlenia opisanych wydarzeń i charakterystyk, za które przeto nie możemy brać odpowiedzialności. Celem dania czytelni­ kowi możności uzupełnienia wykładu autora, wyszczególni­ liśmy poniżej dzieła, które, jako wydane po jego zgonie, nie mogły już być zużytkowane w pracy niniejszej. Październik, 1918 r. Henryk Mościcki. WAŻNIEJSZE PRACE O ROKU 1863 ogłoszone drukiem w latach 1912— 1918. Korespondencya poufna rządu angielskiego, dotycząca powstania polskiego 1863 r. W ydał Tytus Filipowicz (Paryż, 1914). Patrz artykuł T. Filipowicza p. t. »Wobec racyi stanu. Interwencya dyplomatyczna mocarstw w r. 1863«, druk. w »Bibliotece warszawskiej« z r. 1914. Stanisław Zieliński: Bitwy i potyczki 1863—1864. Na podstawie materyałów drukowanych i rękopiśmiennych Muzeum Narodowego w Rapperswilu. (Rapperswil, 1913). Stanisław Zieliński: Próba bibliografii prasy tajnej 1861—1864, druk. w czasopiśmie »Książka« z r. 1914. Henryk Cederbaum\ Wyrqk audytoryatu w sprawie »Rządu Na­ rodowego« w r. 1864. (W arszawy 1916). Henryk Cedęrbaum: Powsmiiie styczniowe. Wyroki audytoryatu polowego z lat 1863, 1864, 1865 i 1866 (Warszawa, 1917). August Kręćki: Zbiór materyałów do historyi powstania styc.z niowego. (Warszawa, 1917, 4 zeszyty). Arcluwnyje matierjaly Murawjewskawo Muzieja, otnosiaszczy- jesia k polskomu wozstanju 186 . -64 g. w prediełach Siewiero - Zapa- dnawo kraja. Sostawił A. I. Miłowidow. Cz. I: Pierepiska po politi- czeskim diełam grażdanskawo uprawlenja s 1 janwaria 1862 po maj 1863 g. (Wilno, 1913). Cz. II: Pierepiska o wojennych diejstwiach s 10 janwaria 1863 g. po 7 janwaria 1864 g. (Wilno, 1915). Piereczeń bojewych stołknowienij russkich wojsk s polskimi powstańcami w kampanju 1863—1864 g. g. w prediełach Siewiero-Za- padnawo kraja, s ukazanjem wremieni, miesta boje w, czislennosti i ko- mandnawo sostawa russkich i powstanczeskich otriadow, rawno i po- tier s obieich storon. Sostawił A. I. Miłowidow. (Wilno, 1915). Piśma M. N. Murawjewa k A. A. Zielenomu, druk. w czaso­ piśmie »Gołos minuwszawo«. (Moskwa, 1913—1914). — IV — Pankracy Wodziński: Wspomnienia żołnierza-tułacza. (Lwów, 1912). Klemens Caezar: Pamiętnik z r. 1863. (Poznań, 1912). Kazimierz Grabówka (Frycz): Wspomnienia z r. 1863—64. (Kra­ ków, 1912). Henryk Wiercieński: Wspomnienia z niedawnej przeszłości, druk. w »Bibliotece warszawskiej« z r. 1912. Alfred Romer: Wspomnienia z r. 1863—64, druk. w »Tygo­ dniku Illustrowanym« z r. 1912. Eug hr. Broel Ploter: Wspomnienie z r. 1863, druk. w wyda­ wnictwie p t. »Z okolic Dźwiny«, (Wilno, 1912). Gustaw Rentt: Z powstania 1863—4 r., druk. w wydawnictwie p. t. »Z okolic Dźwiny« (Wilno, 1912), oraz ze zmianami w lwowskiej »Gazecie narodowej« z r. 1913. Jakób Gieysztor: Pamiętniki z lat 1857 —1865. (Wilno, 1913). Władysław Zapałowski: Pamiętniki z r. 1863 — 1870. (Wilno, 1913). Iyn. Drygas: Wspomnienia chłopa powstańca. (Kraków, 1913). Kornel Zielonka: Wspomnienia. (Lwów,. 1913). B. Dybowski: Wspomnienia z przeszłości. (Lwów, 1913). B. Dybowski: O Syberyi i Kamczatce. (Kraków, b. r.). Józef Okoniewski: Rok 1863. Wspomnienia. (Berlin, 1913). Stef n Okoniewski: Z roku 1863. (Poznań, 1913). \ Ks. Wł. Chotkowski: Wyprawa trzemeszeńska w r. 1863. (Po­ znań, 1913). Guido Batt tglia: Wspomnienia. (Lwów, 1913). Leonard Bośniacki: Wspomnienia z r. 1863, druk. w czasopi­ śmie »Litwa i Ruś?. (Wilno, 1913). ** Fr. Wojciechowski: Pod Stefankowem. Epizod z r. 1863. (Chi­ cago, 1913). • Józef Kajetan Janowski: Urywki z pamiętników, druk. w lwow­ skim »Dzienniku polskim« z r. 1913. Ostatnie słowa. Opowiadania i wspomnienia uczestników walki o wolność 1863—64 r. (Lwów, 1913), oraz w lwowskiem czasopiśmie »Kronika powszechna« z r. 1913. Bolesław Dłuski-Jabłonowski: Z powstania 1863 r. na Żmudzi, druk. w »Sprawozdaniu Zarządu Muzeum Narodowego poi. w.Rappers- wilu«. (Paryż, 1914). Leon Syroczyński: Z przed 50 laty. (Lwów, 1914). Konstanty Borowski: Na schyłku powstania styczniowego, druk, w »Bibliotece warszawskiej« z r. 1914. Henryk Ostoja Samborski: Wspomnienia. (Warszawa, 1916). Wacław Horodyński: Rok 1863. (Warszawa, 1916). Emilia Heurichowa i Teodora z Heurichów Kiślańska: Wspom­ nienia matki i córki z powstania 1863 r. (Warszawa, 1918). — V — Grabiec: Rok 1863. (Poznań, 1913 i W arszawa 1916). A. Sokołowski: Powstanie styczniowe. (Wiedeń, b. r.). B. Pawłowski: Uwięzienie ks. Adama Sapiehy w r. 1863. druk. w »Bibliotece warszawskiej« z r. 1912. A. D iveky: Kossuth wobec powstania styczniowego. (Lwów 1913). Ant. Barowicz: Marcin Lelewel Borelowski. (Rzeszów, 1913). Giuseppe Locatelli-Milesi: La spedizione di Francesco Nullo in Polonia. (Roma, 1913). Fr. Rawita Gawroński: Stefan Bobrowski i dyktatura Langie­ wicza w r. 1863. (Warszawa, 1914). Fr. Rawita Gawroński: W yprawa wołyńska. Epizod z r. 1863. (Warszawa, 1914). Józef Piłsudski: 22 stycznia 1863. (Poznań, 1914). Stanisław Dłutjosz: Czachowski. (Poznań, 1914), W. T okarz: Kraków w początkach powstania styczniowego i wyprawa na Miechów. (Kraków, 1915—16). B. E. Nolde: Rossija, Prusja, Polsza (1861—1863), druk. w zbio­ rze p. t. »Wnieszniaja politika«. (Petrograd, 1915). Stanisław Rybicki: Zygmunt Chmieleński i działalność jego w powstaniu 1863 r. (Warszawa, 1916). ■łóz. St. P ietrzak: Księża powstańcy 1863 r. (Kraków, 1916). August Kwaśnicki: Udział lekarzy w wojnie 1863—64 r. (Kra­ ków, 1917). Pamiętniki polskie z r. 1863 w Rumiancewowskiej Bibliotece, druk. w »Nowej Reformie« z r. 1917. W . T okarz: Potyczka pod Szklarami. Epizod z czasów wojen­ nych r. 1863, druk. w czasopiśmie »Bellona« z r. 1918. Henryk Mościcki: Rządy Murawiewa na Litwie (w przygo­ towaniu). v OMYŁKI DRUKU. Z powodu przeszkód komunikacyjnych utrudniona była korekta dzieła. Ważniejsze omyłki poniżej podajemy: Str. wiersz zamiast ma być 2 11-ty z góry J. hr. Mokl Jan hr. Molil 2 26-ty » Anuczin: Wsie poddan- A n u c z i n Wsiepoddan- niejszy..