A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi Sayı 37 Erzurum 2008 -259- I. DÜNYA SAVAŞI’NDA ERZURUM’UN İLK İŞGAL GÜNLERİ First Invasion Days of Erzurum During World War I. Mevlüt YÜKSEL* ÖZ I. Dünya Savaşı başladıktan sonra açılan Kafkas Cephesinin ilk zamanlarından itibaren Rusya’nın tek hedefi Erzurum olmuş ve tüm taarruz hareketlerini bu hedef doğrultusunda yapmıştır. Erzurum’u elde edebilmek amacıyla, içinde Ermeni gruplarının da bulunduğu güçlü ve muazzam ordularla 1914 yılı Kasım ayından itibaren yapılan Rus taarruzları sonucunda 16 Şubat 1916’da Ruslar, Erzurum’u fiili olarak işgal edebilmiştir. Bu çalışmada Erzurum’un I. Dünya Savaşı’nda işgale düşmesiyle yaşanan ilk işgal günleri incelenmiştir. Özellikle işgal sırasında halkın çektiği sıkıntılar, Rusya Hükümetinin Anadolu’nun kilidi konumundaki Erzurum’da yaptığı tahkim faaliyetleri, Ermenilerin faaliyetleri, kolonizasyon faaliyetleri ve Erzurum halkına yapılan yardımlar başlıklar halinde incelenmiştir. Anahtar Sözcükler: Erzurum, I. Dünya Savaşı, Rusya, Ermeniler, Göç, Kolonizasyon. ABSTRACT Following the opening of Caucasus Front after the World War I, Erzurum became the only target of Russia, which launched all of its attacks in accordance with this target. As a result of the attacks with powerful and organized armies which also included Armenian groups since the November of 1914, the Russian managed to invade Erzurum on 16th February 1916. In this study, the early days of this invasion are examined. Especially the problems of the population during the invasion, the fortification activities of Russian Government in Erzurum, which was then the key city to Anatolia, Armenian activities, Colonization activities, and aids for the population of Erzurum are studied under separate headlines. Keywords: Erzurum, World War I, Russia, Armenians, Migration, Colonization. * Atatürk Üniversitesi Türk-Ermeni İlişkileri Araştırma Merkezi TAED 37, 2008, 259-287 -260- M. YÜKSEL: I. Dünya Savaşı’nda Erzurum’un İlk İşgal Günleri GİRİŞ . Dünya Savaşı’nda Kafkas Cephesinde 1 Kasım 1914 tarihinden Iitibaren cereyan eden önemli muharebeler1 ve Sarıkamış Harekâtı2 sonrasında asıl hedefleri Erzurum’u işgal etmek olan General Yudenich kumandasındaki güçlü Rus kuvvetleri, 1916 yılı ocak ayından itibaren Erzurum yönünde ilerlemeye başlayarak, 21 Ocak 1916’da Erzurum’un kuzeydoğusundaki Tortum’u işgal ettiler. Bundan kısa bir zaman sonra şehrin doğusundaki Korucuk-Kızılkilse hattına yerleşen Rus ordu birlikleri burada bir ay kadar kalarak Erzurum’un zaptı için hazırlanmaya başladılar. Merkezi Karargâhı Erzurum olan 3. Ordu’nun kumandanı Mahmut Kamil Paşa, Erzurum’da Ruslara karşı bir savunma hattı planladıysa da şehrin hemen kuzeydoğusunda bulunan Kargapazarı Dağlarından düşman taarruzuna ihtimal verilmemesi Erzurum’un felaketini hazırladı. 1 Şubat 1916’da Rus Ordu Karargâhını Erzurum’un doğusunda bulunan Hasankale’ye nakleden General Yudenich, verdiği bir emir ile 11 Şubat günü Erzurum taarruzunu başlattı. 12 Şubat sabahı Erzurum’un doğu ve kuzeydoğusunda bulunan önemli tabyalar olan Dolangez Tabyası ve 29. 1 Kafkas Cephesinde Rusların ilk taarruzu 1 Kasım 1914 yılında başlamış ve Sarıkamış Harekâtına kadar bu cephede önemli muharebeler meydana gelmiştir. I. Dünya Savaşı ve Kafkas Cephesi tarihinde Köprüköy ve Azap muharebeleri olarak bilinen bu savaşlarda 3’ncü Türk Ordusu’nu oluşturan birlikleri başarılı muharebeler vermek suretiyle her anlamda güçlü Rus birliklerini geri püskürtmeyi başarmışlardır. Bu savaşlar hakkında daha deteylı bilgi için bkz. Genel Kurmay Başkanlığı, Birinci Dünya Harbinde Türk Harbi Kafkas Cephesi 3’ncü Ordu Harekâtı, I, Ankara, 1993, s. 122-323; Mehmed Emin, Harb-i Umumide Osmanlı Cepheleri Vekayi-i, İstanbul, 1338, s. 4-9; M. Larşer, Büyük Harbde Türk Harbi, II, (Çev: Bursalı Mehmed Nihad), İstanbul 1927, s. 335-337; Recep Balkan, “Azap Muharebelerinde Türk ve Rus Süvarilerinin Oparetif Hareketleri, Askeri Mecmua, Sayı:112 (Mart 1939), s.91-93; Fevzi Çakmak, Büyük Harpte Şark Cephesi Hareketleri, Ankara 1936, s. 30-40; Guze, “Büyük Harpte Kafkas Cephesindeki Muharebeler”, (Çev: K. Hakkı), Askeri Mecmuanın Tarih Kısmı, Sayı: 20 (1 Kanunisani 1931), s.20-34; Mevlüt Yüksel, I. Dünya Savaşı’nda Erzurum’un Rus İşgaline Düşüşü, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Erzurum 2006 s. 76- 88; Kombrig N. Korsun, Erzerumskaya Operatsiya Na Kavkazskom Fronte Mirovoy Voyni V 1915-1916 gg., Moskva 1938, s. 11-15; W.E.D.Allen-Muratoff Paul, Caucasian Battlefields A History Of The Wars on The Turco-Caucasian Border 1828–1921, London, 1953, s.240- 263. 2 Sarıkamış Harekâtı hakkında daha detaylı bilgi için bkz. Genel Kurmay Başkanlığı, 3’ncü Ordu Harekâtı, I, s. 347-535; Köprülü Şerif İlden, Sarıkamış Kuşatma Manevrası ve Meydan Savaşı, (Haz. Sami Önal), İstanbul 2003; Yavuz Özdemir, Bir Savaşın Bilinmeyen Öyküsü Sarıkamış Harekâtı, Erzurum 2003; Albay Arif Baytın, İlk Dünya Harbi’nde Kafkas Cephesi Sessiz Ölüm Sarıkamış Günlüğü, (Haz: İsmail Dervişoğlu), İstanbul 2007; Ramazan Balcı, Tarihin Sarıkamış Duruşması, İstanbul 2004; Kaymakam Selahaddin, “Büyük Harpte 10. Kolordu ve Sarıkamış Muharebeleri Hakkında Bir Konferans”, Askeri Mecmuanın Tarih Kısmı, Sayı: 22 (1 Temmuz 1931), s.1-111, Ziya Yergök, Sarıkamış’tan Esarete (1915-1920), (Haz: Sami Önal), İstanbul 2005. TAED 37, 2008, 259-287 A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi Sayı 37 Erzurum 2008 -261- Tümen tarafından dört günden beri savunulan Çobandede Tabyası işgal edildi. Bu olay üzerine Rus ordu birlikleri 14 Şubat 1916’da tüm cephelerden taarruza geçmiş ve bir savunma hattı oluşturulmuş olmasına rağmen 14-15 Şubat gecesinde General Prejevalski komutasındaki II. Türkistan Kolordusu Kargapazarı dağlarının önemli bir geçiş noktası olan Tafta Geçidinden ilerleyerek buradaki tabyayı işgal etti. Rus birlikleri ağır kayıplar vermelerine rağmen kısa bir müddet sonra şehrin güneyinde bulunan Palandöken dağ silsilesinde önemli bir geçiş noktası konumundaki Palandöken Tabyasını işgal ettiler. 15 Şubat gününden itibaren 3. Ordu birliklerinin merkezi karargâh emri ile şehrin doğu ve güney hatlarında bulunan Çobandede Tabyasından Palandöken Tabyasına kadar olan bilumum hatlardan batı yönünde çekilmeye başlaması ile, 16 Şubat sabahı Rusların I. Kafkas Kolordusuna ait bir Avcı Tümeni şehir merkezinin doğusunda bulunan Kars Kapı bölgesinden ilerleyerek şehri işgal etmiştir.3 1. Erzurum’un Boşaltılması ve Halkın Göçü 1915 Kasımından Rus ordu birliklerinin Erzurum istikametine ilerlemeleriyle birlikte bilhassa Hasankale (Pasinler), Köprüköy ve Azap gibi yerler başta olmak üzere şehrin doğusunda bulunan bölgelerden başlamak suretiyle Erzurum halkı Türk birlikleri ile birlikte batı istikametinde göç etmeye başlamıştı. Bu göç hareketinin kısa zaman içerisinde artarak Erzurum merkezini de içine alması ve halkın büyük kafileler halinde yaklaşan Rus ve Ermenilerden korunmak amacıyla batı istikametinde göç etmeye başlaması, Genel Kurmay Başkanlığı ve 3. Ordu Kumandanlığını da Erzurum’un diğer kurumlarının taşınması yönünde endişeye sevk etmiştir.4 Rus Kafkas Ordusu’nun Ocak ayında Erzurum taarruzuna başlaması ile birlikte durumun kötüye gittiğini gören ve o sırada İstanbul’da bulunan5 3. Ordu Kumandanı Mahmut Kamil Paşa, 19 Ocak 1916’da 3. Ordu Kumandan Vekili Abdülkerim Paşa’ya “Erzurum’da savunma için yararlı olmayan ve savunmaya sekte vuracak her şey ve bunlar arasında fazla para, vilayet merkez teşkilatı, yaralı ve hastalar ile önem derecesine 3 Yüksel, I. Dünya Savaşı’nda Erzurum’un Rus İşgaline Düşüşü, s. 207-232; Ayrıca bkz. Korsun, Erzerumskaya Operatsiya Mirovoy Voyni V 1915-1916 gg. s. 106-128; Maslofski, Umumi Harpte Kafkas Cephesi (Eserinin Tenkidi), (Çev: Kaymakam Nazmi) Ankara 1935, s.304-382. 4 Esasında Erzurum’da bu anlamdaki ilk endişelerin işgalden daha önce başlamış olduğu, Erzurum Valisi Tahsin Bey’in 7 Aralık 1915 tarihinde, savaş nedeniyle Erzurum Vilayet Meclisi’nin bu sene toplanamayacağını merkez’e bildirmesinden anlaşılmaktadır. (Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BAO), Dâhiliye Nezareti (DH), Şifre Kalemi (ŞFR), Dosya No: 64, Belge No:15). 5Ordu kumandanı Mahmut Kamil Paşa, Başkumandan Vekili Enver Paşa’nın isteği üzerine, İlkbaharda yapılması düşünülen taarruzun ayrıntıları hakkında görüşmek üzere 7 Ocak 1916’da Erzurum’dan karayolu ile İstanbul’a gitmiştir. Çakmak, Şark Cephesi Hareketleri, s.121. TAED 37, 2008, 259-287 -262- M. YÜKSEL: I. Dünya Savaşı’nda Erzurum’un İlk İşgal Günleri göre şahısların Erzincan’a naklinin başlatılması” şeklinde bir emir vermiştir. Abdülkerim Paşa’nın, Mahmut Kamil Paşa’ya, bu emrin uygulanması ile artacak heyecan’ın muharebenin gidişatına olumsuz etki yapacağını, Erzurum’un boşaltılmasına yetecek ulaştırma araçlarının bulunmadığını ve askere yardımcı olmak üzere teşkil olunan Müdafaa-yı Milliye taburları6 erlerinin aileleriyle birlikte gideceğinden asker arasındaki düzenin bozulacağı gibi nedenlerden dolayı, bu emrin uygulanmasının uygun olmayacağını bildirmesine rağmen, emir ve muharebe gereği olarak şehrin boşaltılmasına başlandı.7 Erzurum’un boşaltılması tıpkı emirdeki gibi devlet dairelerinin önem derecesine göre yapılmaya başlandı. Bu devlet daireleri içerisinde en önce taşınması gerekeni ise Erzurum Bank-ı Osman-i Şubesi idi. Bu kurum ile ilgili ilk tedbir Maliye Nezaretinin, 27 Ocak 1916’da Erzurum Valisi Tahsin Bey’e verdiği emir ile alınmış oluyordu. Bu emre göre bankada bulunan tüm altınların parayla değiştirilmesi ve bu miktarın da merkeze bildirilmesi isteniyordu.8 Bu işlemin tamamlanmasından sonra Dâhiliye Nazırı Talat Paşa, 1 Şubat 1916’da Erzurum Valisine verdiği emirde,