T.C. FIRAT ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ COĞRAFYA ANABİLİM DALI TURHAL (TOKAT) ŞEHİR COĞRAFYASI DOKTORA TEZİ DANIŞMAN HAZIRLAYAN Yrd. Doç. Dr. Handan ARSLAN Özlem ÇAKAR ELAZIĞ-2014 T.C. FIRAT ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ COĞRAFYA ANABİLİM DALI TURHAL (TOKAT) ŞEHİR COĞRAFYASI DOKTORA TEZİ DANIŞMAN HAZIRLAYAN Yrd. Doç. Dr. Handan ARSLAN Özlem ÇAKAR Jürimiz, ……… tarihinde yapılan tez savunma sınavı sonunda bu yüksek lisans / doktora tezini oy birliği / oy çokluğu ile başarılı saymıştır. Jüri Üyeleri: 1. Yrd. Doç. Dr. Handan ARSLAN 2. 3. 4. 5. F. Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü Yönetim Kurulunun …... tarih ve ……. sayılı kararıyla bu tezin kabulü onaylanmıştır. Prof. Dr. Zahir KIZMAZ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürü II ÖZET Doktora Tezi Turhal (Tokat) Şehir Coğrafyası Özlem ÇAKAR Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Coğrafya Anabilim Dalı Elazığ – 2014, Sayfa: XX+279 İdari açıdan Tokat iline bağlı olan Turhal, Karadeniz Bölgesi’nin Orta Karadeniz Bölümü’nde yer alır. Yeşilırmak Havzası’nda, KAF zonu üzerinde, tektonik kökenli, alüvyal dolgulu bir çöküntü ovası üzerinde yer alan Turhal’ın şehirsel özellik kazanmasında 1934 yılında kurulan Turhal Şeker Fabrikası’nın önemi çok büyüktür. Söz konusu fabrika, Turhal’ın şehirsel fonksiyonlarının gelişmesini ve çeşitlenmesini sağlamış; şehrin mekânsal gelişimini de önemli ölçüde etkilemiştir. Turhal’da 2012 yılı nüfus verilerine göre 63.600 kişi yaşamaktadır. Turhal, sanayi fonksiyonunun ortaya çıkardığı bir şehir yerleşmesidir. Zamanla sanayi fonksiyonu ikinci sıraya gerilemiş. Günümüzde faal nüfusun %81’i hizmet, %5’i tarım, %14’ü sanayi sektöründe istihdam edilmiş. Turhal, Sivas-Tokat-Amasya karayolu güzergâhında, İstanbul’dan Karadeniz’e bağlanan E-80 Karayolu güzergâhına 69 km mesafededir. Bu özelliğiyle kendine bağlı yerleşmelerin hem idari hem de ticari merkezi konumundadır. Turhal’daki şehirleşme demografik niteliklidir. Özellikle Turhal Şeker Fabrikası’nın kurulmasıyla yeni istihdam alanları oluşmuş ve 1944 yılında ilçe statüsü kazanmasıyla hizmetler sektörü hızla gelişmiş, sürekli göç alan bir şehir konumuna gelmiştir. Turhal’ın zaman içerisinde aldığı göç, iktisadi gelişmenin önüne geçerek ani nüfus birikimine ve şehirleşmenin karakterinin demografik nitelikli olmasına neden olmuştur. Turhal, 2000 yılından sonra ise göç veren bir şehir konumuna gelmiştir. III Şehrin jeolojik ve jeomorfolojik özelliklerinden kaynaklanan önemli sorunları bulunuyor. Araştırma alanı, yerleşim yeri olarak 1.derecede deprem bölgesi içerisinde yer alır. Kentin üzerinde kurulduğu alüvyal birimler gevşek yapılı zeminler olup olası bir depremde büyük zararların oluşmasına neden olabilecek durumdadır. Bu alanlar aynı zamanda zemin sıvılaşması riskinin yüksek olduğu alanlardır. Anahtar Kelimeler: Coğrafya, Şehir Coğrafyası, Şehir, Tokat, Turhal IV ABSTRACT Doktora Tezi Turhal (Tokat) Urban Geography Özlem ÇAKAR Fırat University Institute of Social Sciences Department of Geography Department of Turkey Geography Elazığ – 2014, Page: XX+279 Turhal, which administratively belongs to the city of Tokat, is situated in the Central Black Sea part of the Black Sea Region. Turhal is situated on a rift-plain from tectonic origins with alluvial-fill and over the North Anatolian Fault in the Yeşilırmak river basin, and the Turhal Sugar Factory, which was founded in 1934, had an important role in Turhal’s acquisition of an urban character. The aforementioned factory has procured the improvement and the diversification of the urban functions and besides it has significantly influenced the spatial development of the city. As of 2012, the population of Turhal is 63,600. Turhal is a city where the industry played a crucial role. However, with time, the industry lost its primary role. Today, among the economically active population , 81% works in the service industry, 5% in agriculture and 14% in the industry sector. Turhal is on the route between Sivas-Tokat-Amasya highway and it is 69 km. away from the E-80 Highway, which connects Istanbul to Black Sea region. Thanks to these features, it is the administrative and the commercial center of the areas that are tied to it. The urbanization in Turhal has a demographic character. Especially with the establishment of Turhal Sugar Factory, new employment opportunities appeared, and with Turhal becoming a town in 1944, it became a city which attracted immigrants and which had a highly developed service sector. In time, the immigration the town allowed for went beyond the economic development and this caused a sudden increase in V population, which rendered the urbanization of the town to be shaped by demographic characters. After 2000, Turhal has become a city, which gave immigration rather than receiving it. There are some real problems caused by the geological and the geomorphological characters of the town. As a research area, it is considered as a first degree seismic-zone. Since the alluvial-fills, which the town was built on, are loosely structured soils, there is a real danger of substantial damage in case of a possible earthquake. These surfaces are also the ones where the liquefaction of ground is high. Key Words: Geography, Urban Geography, City, Tokat, Turhal VI İÇİNDEKİLER ÖZET .................................................................................................................. II ABSTRACT ....................................................................................................... IV İÇİNDEKİLER ................................................................................................. VI ŞEKİLLER LİSTESİ........................................................................................ XI TABLOLAR LİSTESİ ................................................................................... XIII FOTOĞRAFLAR LİSTESİ .......................................................................... XVI HARİTALAR LİSTESİ.............................................................................. XVIII ÖNSÖZ ............................................................................................................ XIX BİRİNCİ BÖLÜM 1. GİRİŞ ............................................................................................................... 1 1.1. Araştırma Sahasının Konumu, Sınırları ve Başlıca Özellikleri ..................... 1 1.2. Araştırmanın Amacı ve Yöntemi ................................................................... 5 1.3. Önceki Çalışmalar .......................................................................................... 7 1.3.1. Coğrafyacıların Yaptığı Çalışmalar ........................................................ 7 1.3.2. Jeologların Yaptığı Başlıca Çalışmalar ................................................. 10 1.3.3. Tarihçilerin Yaptığı Başlıca Çalışmalar ................................................ 12 1.4. Kuramsal Çerçeve ........................................................................................ 13 1.5. Kavramsal Çerçeve ...................................................................................... 17 İKİNCİ BÖLÜM 2. TURHAL ŞEHRİNİ ETKİLEYEN FİZİKİ COĞRAFYA FAKTÖRLERİ ........................................................................................................................................ 20 2.1. Jeomorfolojik Yapının Şehre Etkisi ............................................................. 21 2.1.1. Dağlık Alanlar ....................................................................................... 21 2.1.2. Platolar .................................................................................................. 26 2.1.3. Vadiler ................................................................................................... 26 2.1.4. Birikinti Konileri ................................................................................... 27 2.1.5. Turhal Ovası .......................................................................................... 28 2.1.6. Jeomorfolojik Gelişim ........................................................................... 30 2.2. Jeolojik Yapının Şehre Etkisi ....................................................................... 32 2.3. İklimin Şehre Etkisi ..................................................................................... 35 2.3.1. Sıcaklık.................................................................................................. 37 VII 2.3.2. Atmosfer Basıncı ve Rüzgârlar ............................................................. 39 2.3.3. Nispi Nem Oranı ................................................................................... 43 2.3.4. Bulutluluk.............................................................................................. 43 2.3.5. Yağış ..................................................................................................... 44 2.4. Hidrografik Unsurların Şehre Etkisi ............................................................ 49 2.4.1. Akarsular ............................................................................................... 49 2.4.1.1.Yeşilırmak ....................................................................................... 49 2.4.1.2. Diğer Akarsular .............................................................................. 49 2.4.2. Yeraltı Su Kaynakları ............................................................................ 50 2.5. Toprak Örtüsünün Şehre Etkisi .................................................................... 50 2.6. Doğal Bitki Örtüsünün Şehre Etkisi............................................................