STRAJK W NOWEJ HUCIE 1988 Organizatorzy: Komisja Robotnicza Hutników Region Ma³opolska GrudzieĄ 2012 PÓāROCZNIK Nr 41 Sowiniec 41 red.indd 1 2013-04-15 11:09:26 Sowiniec Półrocznik Centrum Dokumentacji Czynu Niepodległościowego The Sowiniec A Half Yearly Periodical of the Center for the Research and the Documentation of the Polish Struggles for the Independence Adres \ Address: https://www.sowiniec.com.pl The Internet service of the periodical: www.akademicka.pl/sowiniec Wersja elektroniczna czasopisma jest wersją pierwotną The primary version of the journal is the electronic format Czasopismo jest indeksowane w bazach danych: The periodical is indexed in the databases Central and Eastern European Online Library (C.E.E.O.L.) Frankfurt am Main, Germany ‘The Central European Journal of Social Sciences and Humanities’ (C.E.J.S.H.) Poznań, Praha, Budapest, Bratislava Punktacja \ Evaluation Czasopismo jest punktowane przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego w Polsce – 2 punkty (w 2012 r.) The periodical is evaluated by the Polish Ministry of Science and Higher Education / the Universities – 2 points (in 2012) Rada Naukowa \ The Scholarly Board: Prof. dr hab. Andrzej Nowak (Uniwersytet Jagielloński) Prof. dr hab. Grzegorz Ostasz (Uniwersytet Rzeszowski) Prof. dr hab. Wojciech Rojek (Uniwersytet Jagielloński) Redaktor naczelny \ The Editor-in-Chief: Prof. dr hab. Tomasz Gąsowski (Uniwersytet Jagielloński), e-mail: [email protected] Recenzenci \ The External Reviewers of this volume: Prof. dr hab. Ryszard Terlecki (Akademia Ignatianum w Krakowie) Dr hab. Filip Musiał (Akademia Ignatianum w Krakowie) Zespół redakcyjny \ The Editorial Team: Adam Roliński (Uniwersytet Jagielloński), [email protected] dr Jerzy Bukowski, Andrzej Fischer, Grzegorz Gill, Ludomir Olkuśnik Redaktorzy tematyczni \ Sub-editors: Dr hab. Henryk Głębocki (Uniwersytet Jagielloński), (historia) Dr Marek Mariusz Tytko (Uniwersytet Jagielloński), (pedagogika) Redaktor statystyczny \ The Statistical Editor: Dr hab. Adam Nodzeński, (Akademia Górniczo-Hutnicza w Krakowie) (statystyka) Redaktor językowy \ The Polish Language Consultant: Ewa Popielarz (Polish philology) Redaktor języka angielskiego \ The English Language Editor: Elżbieta Grzesiak (English philology) The English Language Consultant (English native speaker): Linda Tytko, B.A. (The United States of America, Ohio) Publikacja dofi nansowana przez: Międzyzakładową Organizację Związkową NSZZ „Solidarność” Arcelor Mittal Poland S.A.-Kraków oraz Wojewódzki Komitet Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa w Krakowie Projekt okładki: Jan Szczurek; skład i łamanie: Józef Paluch W numerze wykorzystano fotografi e Andrzej Stawiarskiego oraz reprodukcje druków ze zbiorów FCDCN ISSN 1425-1965 WSTĘP WSTĘP Tomasz Gąsowski Kiedy 26 kwietnia 1988 r. o godz. 9.00 Andrzej Szewczuwianiec włączył czerwone świa- tło na Walcowni Zgniatacz, dając tym samym sygnał do strajku obejmującego kolejne wydziały nowohuckiego Kombinatu, ani on sam, ani też pewnie nikt inny nie przypusz- czał, że oto rozpoczyna się ostatni, zwycięski rozdział w zmaganiach Polaków z komu- nistycznym zniewoleniem. Rychło bowiem strajk objął cały Kombinat Metalurgiczny, i spotkał się również z pozytywnym odzewem w innych regionach kraju. Interesy i wolę Polaków w tych długich zmaganiach reprezentowała „Solidarność”, która mimo dele- galizacji ciągle działała, prowadząc uporczywą walkę o wolność. Uosobieniem komu- nistycznego reżimu była natomiast ekipa gen. Jaruzelskiego, występująca, w zależności od sytuacji, jako partia, rząd czy w ostateczności – wojskowa dyktatura. Początkiem tego starcia był czerwiec 1979 r., a ściślej – niezwykle mocne przeżycia duchowe, a także w pewnym stopniu organizacyjne, jakie stały się udziałem milionów Polaków. Wówczas, podczas rozmaitych uroczystości, miały miejsce liczne przykłady znakomitej samoorganizacji i samodyscypliny społeczeństwa. To właśnie organizatorzy i uczestnicy tych wydarzeń w następnym roku staną się członkami, sympatykami i za- pleczem rodzącej się w sierpniu „Solidarności”. Ów związek zawodowy był od początku najważniejszym składnikiem rodzącego się wówczas wielkiego ruchu wolnościowego, który w ciągu kilkunastu miesięcy objął cały kraj, aktywizując wszystkie grupy spo- łeczne i środowiska. Jego trzonem były załogi największych zakładów pracy ówczesnej Polski Ludowej. Wśród nich od początku poczesne miejsce zajmował Kombinat Meta- lurgiczny im. Lenina w Nowej Hucie. Wprowadzenie stanu wojennego 13 grudnia 1981 r., a następnie delegalizacja „Solidarności”, były mocnymi i celnie wymierzonymi ciosami w wolnościowe dążenia milionów ludzi. W zamyśle władz miały im raz na zawsze położyć kres. Jednak ko- nieczność użycia przemocy, zmasowanych sił milicyjnych oraz regularnych oddziałów wojska była nie tyle oznaką siły, ile słabości. Owa przemoc przyniosła chwilowy sukces. Nie zdołał on jednak przysłonić na dłużej faktu, że władze kontrolujące całość sytuacji w kraju nie były w stanie rozwiązać żadnego z problemów społecznych i ekonomicz- nych, które stanowiły źródło powtarzających się cyklicznie protestów. Surowe represje, terror, także zbrodnie nie zdołały też zniszczyć całkowicie „Solidarności”. Trwała ona nadal w podziemiu, kontynuując w miarę możliwości dotychczasową działalność na róż- 4 Wstęp SOWINIEC nr 41 nych polach. Prawdziwymi enklawami wolności stały się niektóre świątynie, na czele z kościołem w krakowskich Mistrzejowicach, za sprawą ks. Kazimierza Jancarza. Nie oznacza to jednak, że mocne i celne uderzenia wymierzone przez reżim komu- nistyczny w „Solidarność” nie pozostawiły śladu. Po 13 grudnia opór istniał nadal, lecz stopniowo słabł. W drugiej połowie lat 80. stale pogarszające się nastroje społeczne za- owocowały apatią, skłaniając raczej do stopniowej rezygnacji z wolnościowych dążeń, niż wzywając do kolejnego buntu. Zdawało się więc, że ekipa Jaruzelskiego odniosła kolejne zwycięstwo, nagrodą za które było utrzymanie w swym ręku władzy sprawowa- nej z mandatu Moskwy. Wiosenny strajk w Hucie Lenina, choć po kilku dniach brutalnie stłumiony, po- dobnie jak pozostałe akcje protestacyjne „Solidarności” w innych częściach kraju, zapo- czątkował jednak odradzanie się nadziei, gotowości do walki i wiary w końcowy sukces. Jego bezpośrednim efektem była prowadzona jawnie odbudowa struktur związkowych, mimo obowiązującego nadal zakazu. Po gorącej wiośnie, która wreszcie stawała się „na- sza”, nastąpiło równie ciepłe lato. Przesądziło ono ostatecznie o stopniowym odwrocie władz, torując drogę do rzeczywistych negocjacji. W ćwierćwiecze tego ważnego wydarzenia warto powrócić do niego na kartach „Sowińca”, z mniejszymi już emocjami, za to z większą dozą krytycznej refl eksji, opartej o rzetelne badania źródłowe, jakie są podstawą wszystkich pomieszczonych tu tekstów. Dzięki takiemu podejściu ich autorom udało się ustalić sporo nowych faktów, uściślić szczegóły i wyjaśnić niektóre z intrygujących dotychczasowych zagadek. Inne pozostały i czekają na kolejnych badaczy, którzy – miejmy nadzieję – zdołają się z nimi uporać jeszcze przed kolejną rocznicą. WSTĘP OD HUTNIKÓW Władysław Kielian Przez całą wiosnę 1988 r. w krakowskim Kombinacie Huta im. Lenina dawał się odczuć nastrój oczekiwania i jednocześnie nadziei, że kiedyś muszą nastąpić niezbędne zmiany, które pozwolą przezwyciężyć wszechogarniający klimat zniechęcenia i apatii. Ludzie, wymęczeni codzienną walką z brakami w zaopatrzeniu, staniem w wielogodzinnych ko- lejkach, zostali dodatkowo rozdrażnieni wprowadzoną w lutym tego roku drastyczną podwyżką cen. W tej sytuacji o wybuch społecznego niezadowolenia nie było trudno. I rzeczy- wiście – 26 kwietnia 1988 r. w krakowskim Kombinacie Huta im. Lenina rozpoczął się strajk okupacyjny. Protest zaczął się na Wydziale Zgniatacza. Już pierwszego dnia strajk rozszerzył się na inne wydziały i zakłady kombinatu, zwłaszcza na Zakład Mechaniczny i Walcownię Karoseryjną. W przekazanych ówczesnej dyrekcji HiL żądaniach strajku- jących robotników dominował oczywiście postulat podniesienia płac pracownikom, ale także sprawa przyjęcia do pracy zwolnionych w stanie wojennym kolegów. Były także postulaty ogólnopolskie – żądano rekompensaty podwyżek cen obejmującej wszystkie środowiska pracownicze w Polsce. Po próbach negocjacji między dyrekcją kombinatu a strajkującymi robotnikami, prowadzonych za pośrednictwem delegacji Episkopatu, w nocy z 4 na 5 maja strajk został brutalnie spacyfi kowany przy użyciu oddziałów anty- terrorystycznych i ZOMO. Strajk ten w powiązaniu z innymi protestami robotniczymi w Polsce oraz prze- miany, równocześnie następujące w ZSRS, stanowiły część przyczyn, dla których ów- czesna władza PRL przystąpiła do obrad Okrągłego Stołu. Obrady te stały się z kolei przyczynkiem do częściowo wolnych wyborów 4 czerwca 1989 r. i rozpoczęcia procesu demokratyzacji życia w Polsce. W bieżącym roku przypada 25 rocznica zapoczątkowania tych wydarzeń. Oddając w Państwa ręce ten numer „Sowińca”, mamy nadzieję, że przyczyni się on do przy- bliżenia Czytelnikom przebiegu tych strajków i przedstawi ludzi, którzy stali za tymi wydarzeniami. Ludzi, którzy częstokroć nie trafi li na pierwsze strony gazet i nie zosta- li benefi cjentami przemian w Polsce. Ludzi, bez których zaangażowania i poświęcenia rozpoczęcie strajków nie byłoby możliwe. Ludzi, którym zawdzięczamy, że dziś żyjemy 6 Wstęp SOWINIEC nr 41 w wolnej i demokratycznej Polsce, która co prawda nie jest w pełni zgodna z naszymi marzeniami i oczekiwaniami z roku 1988, ale w której wszystko jest w rękach jej oby- wateli i tylko od nas zależy, jak sobie ją urządzamy