PDF hosted at the Radboud Repository of the Radboud University Nijmegen The following full text is a publisher's version. For additional information about this publication click this link. http://hdl.handle.net/2066/132035 Please be advised that this information was generated on 2017-12-05 and may be subject to change. HHHH DR. A. G. W E IL E R / DR. O .J.D E JO N G PROF.DR. L. J. ROGIER / PROF. DR. C.W. MÖNNICH Geschiedenis van de Kerk \ in Nederland fs aula Het verschijnen van het honderdste deel in de Neder­ landse wetenschappelijke pocketreeks, de Aula-reeks, mag zeker een buitengewone gebeurtenis in de boe­ kenwereld worden genoemd. Wegens dit heuglijke feit moest het honderdste boek een uitstekend niveau bezitten, maar ook alle groeperingen van de Neder­ landse bevolking aanspreken door het onderwerp en door de wijze van behandeling. Een Nederlandse kerkgeschiedenis door protestantse en rooms-katholieke kerkhistorici tezamen geschreven, beantwoordt ten volle aan deze drie voorwaarden. De wetenschappelijke kwaliteit van de auteurs is een waarborg voor het niveau. Een kerkgeschiedenis voor een grote lezerskring en voor zo’n lage prijs is een unicum. En een samenwerking van protestantse en katholieke geleerden op het gebied van de kerkge­ schiedenis is een van de zegeningen van ons land en van deze tijd. Omdat na de Reformatie de ontwikkeling van de Kerk in Nederland vanzelfsprekend in twee richtin­ gen uiteenloopt, is de chronologische behandeling na 1500 in twee delen gesplitst. Bij het schrijven hebben de auteurs getracht meer dan een feitelijk relaas te geven door een schildering van de stromingen en van de ideeën. Het is immers van meer betekenis dat de lezer zich inzicht verwerft in datgene wat vorige geslach­ ten heeft bewogen en wat de grote lijn van het histo­ risch verloop heeft bepaald dan dat er een veelheid van feiten wordt opgestapeld. Moge dit honderdste Aula-deel daarom de kennis van het kerkelijk verle­ den versterken en een groei naar eenheid bevorderen. AULA-BOEKEN GESCHIEDENIS VAN DE KERK IN NEDERLAND HET WETENSCHAPPELIJKE POCKETBOEK ONDER HOOFDREDACTIE VAN PROF. DR. F. J. ]. BUITENDIJK REDACTIERAAD Prof. dr. J. Aerts; Prof. dr. W. J. M. A . Asselbergs Prof. dr. mr. P. A . H. Baan; Prof. dr. J. N . Bakhuizen van den Brink Prof. dr. J . J . Bouckaert; Prof. dr. P . J . Bouman; Prof. dr. A . Dondeyne Prof. dr. S. Dijkgraaf; Prof. dr. P. Geyl; Prof. dr. J. A . A . Ketelaar Prof. mr. G . E . Langemeyer; Prof. jh r. dr. D . J . van Ltmtep Prof. dr. F. G. L. van der Meer; Prof. dr. A . G. M. van Meisen Prof. dr. J. Nuttin; Prof. dr. A . Oldendorff Prof. dr. C. A . van Peursen; Prof. dr. H . Schulte Nordbolt Prof. dr. C. F. P. Stutterbeim; Prof. dr. F. J. H . M. van der Ven Prof. dr. A lf. de Waelbens; Prof. dr. H . Wagenaar-Nolthenius UTRECHT AULA-BOEKEN ANTWERPEN D R. A.G. W EILER/DR. O. J. DE JONG PROF. DR. L. J. RO GIER PROF. DR. C.W. MÖNNICH Geschiedenis van de Kerk in Nederland UTRECHT AUL A-BOEKEN ANTWERPEN © 1962 by Het Spectrum Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotocopie, microfilm of op welke andere wijze ook zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. No part of this book may be reproduced in any form, by print, photo­ print, microfilm or any other means without written permission from the publisher. Prisma-boeken, Prisma-juniores, Prisma-kinderpockets, Aula- en Pictura-boeken worden uitgegeven door Uitgeverij Het Spectrum N. V., Utrecht/Antwerpen. INHOUD Woord vooraf 6 DE KERK IN DE MIDDELEEUWEN 9 i . De kerstening van de Nederlanden 14 1 1 . De Nederlanden in de eenheid van Kerk en wereld 29 111.D e Nederlanden in de hoogmiddeleeuwse christenheid 48 iv.D e kerk der Nederlanden in het herfsttij 66 DE KERKENDERHERVORMINGVAN I 5 I7TOT 1813 8l I. Inleiding. Reformatie en kerkgeschiedschrijving 83 11. De eerste Reformatorische verschijnselen en hun achtergrond 84 m.Dopersen; Verdere ontwikkeling; Vluchtelingen­ gemeenten 92 i v . Opkomst van het calvinisme 100 v . Vormgeving aan het kerkelijk leven 111 v i . Om geloof en genade (De synode van Dordrecht) 120 v 11 . De kerken in de samenleving 127 vin .O m schrift, genade en geloof (piëtisme en verlichting) 138 ix.D e verdraagzaamheid in de kerken en de neutraliteit van de staat 152 DE KATHOLIEKE KERK VAN I 5 5 9 TOT I 79 5 167 i . Het concordaat van 1559 169 n.Reformatiepogingen 182 III. De Hollandse zending 190 IV.Het schisma 206 v . De kerk in de Generaliteitslanden 215 vi.D e achttiende eeuw 223 DE KERKEN DER HERVORMING SINDS I 8 I 3 235 i . De rust der kerk 237 11. Voorjaarslicht en voorjaarsstormen 243 i n . Ontmoeting met de nieuwe tijd 260 iv. Kerk en volk 268 v . De nieuwe eeuw 276 v i. Zoeken naar de Kerk 284 v u . Oorlog en vrede 289 DE KATHOLIEKE KERK SINDS 1795 295 I . Emancipatie 297 1 1 .Tussen 1813 en 1853 304 111. Het herstel van de hiërarchie 311 i v . Ultramontaans isolement 316 v. Herleving 327 BIBLIOGRAFIE 341 N A M E N R E G IS T E R 348 W O O R D VOORAF Het honderdste Aula-boek is een jubileumuitgave. Uitgever en redactie hebben als onderwerp daarvoor de Kerkgeschie­ denis van Nederland gekozen. Het klassieke woord aula, dat hof betekent en voor ons de aanduiding is geworden van wetenschappelijke gehoorzaal, is in de loop der tijden ook met de kerk verbonden. Het schip, de hoge, gesloten hof van het kerkgebouw is in be­ paalde gevallen aula geheten. Vaker betekent aula echter het onoverdekte atrium, de voorhof van kerk of tempel. Gezegd mag worden, dat de boékenreeks die zich met deze naam siert, haar lezers zowel in de voorhof als in het binnenste van de paleizen der cultuur in algemene zin, van kunsten en wetenschappen, soms tot haar meest gespecialiseerde gebie­ den toe, heeft binnengevoerd en doen verkeren. Zij heeft het daarbij als haar taak beschouwd om zich even ernstig met historische als met systematische, wijsgerige en actuele we­ tenschapsgebieden bezig te houden en ook aan problema- tieken niet voorbij te gaan die vrijwel geheel op het nieuwste gericht zijn en in haar betekenis wellicht eerst in een nabije of zelfs misschien verdere toekomst voor een ieder duidelijk beloven te worden. Naar de titel beoordeeld schijnt dit honderdste Aula-boek, een geschiedenisboek, veeleer achterwaarts te wijzen. Op historisch gebied is een dergelijk vermoeden echter bijna al­ tijd een vergissing. Ook hier; want het deel houdt zich bezig met de geschiedenis van de kerk, van het Christendom in zijn historische vormen in ons vaderland, en het Christen­ dom is evenzeer heden en toekomst als verleden. Het spreekt intussen vanzelf, dat de historici die aan dit werk hun aan­ deel hebben geleverd, zich bij hun leest hebben gehouden. Een wetenschappelijk Aula-boek is aan zichzelf en zijn lezers verplicht de grenzen, de aard en de bepaaldheid van zijn onderwerp in acht te nemen. Maar de verstandige lezer zal geen moeite hebben om bij zichzelf te constateren, dat hier de geschiedenis aan de orde is van een geestelijke macht en waarheid waarvan de actualiteit zeer levend is en waarvan de toekomst nog wel eens groter kan worden dan haar historie tot nu toe geweest is. Van een jubileumuitgave mag hier gesproken worden niet alleen vanwege het schone, ronde ranggetal in de serie, in betrekkelijk Weinige jaren reeds bereikt, maar ook. nog om een andere reden. Het is in Nederland in onze eeuw wel reeds enige malen voorgekomen, dat protestanten en roomskatholieken samenwerkten in bundels waarin bepaal- 6 de, veelal praktische vraagstukken van kerkelijke en theolo­ gische aard aan de orde werden gesteld. Maar het is nog niet voorgekomen - en in een verder verleden zou het volstrekt ondenkbaar zijn geweest - dat één boek over het geheel van de Nederlandse kerkgeschiedenis, in roomskatholieke en protestantse studeerkamers geschreven, in het licht ver­ scheen. Dit is een novum. Dank zij het geslaagde initiatief van de uitgever hebben de lezers van deze pocketserie thans de gelegenheid om onder betrouwbare leiding onbelemmerd niet alleen in elkanders voorhoven wat rond te zien, maar ook binnen in het schip van elkanders kerken, gedurende de vaart door de eeuwen, te bekijken wat zij maar willen. Het is geen onbekende uitspraak, dat meer dan anderen de katholiek zich in de middeleeuwen thuis gevoelt; men kan haar vinden bij professor Sassen. Het is evenmin onbekend, dat de protestantse theologische hoogleraar Willem Moll te Amsterdam het wetenschappelijk onderzoek van de ten on­ zent zo verwaarloosde, ja onbekende geschiedenis en cultuur der middeleeuwen heeft geïnaugureerd (1864-1871). De grondslag voor samenwerking was daarmede gelegd. Bij wetenschappelijk onderzoek gelden geen beperkende bepa­ lingen, geen verboden en geen gereserveerde gebieden. Het vervolg van de geschiedenis zet dan echter een enorm ob­ stakel in de weg en wel in de zestiende eeuw. Van hier af lijkt het Welhaast onmogelijk om, hoe objectief-wetenschap- pelijk men zich ook zou willen gedragen, de samenwerking - nauwelijks begonnen - verder voort te zetten. Dat obstakel niet alleen voor de interpretatie, maar ook voor het onder­ zoek der geschiedenis heet in het ene kamp de hervorming, in het andere de protestantisering en de scheuring der kerk. Grote moeilijkheden zijn hier te overwinnen voor de histo­ rici die zich er persoonlijk-bij betrokken weten. En wie beter dan dezen kan men er over horen? Na het eerste deel van dit boek, dat de middeleeuwen behandelt, volgen dan ook een tweede en een derde deel over de protestantse ker­ ken en over de katholieke kerk van respectievelijk om­ streeks 1500 tot 1813 en 1559 tot 1795.