MÜNDƏRİCAT KİMYA Fizzə Məmmədova, Mahnur Cəfərli, Əliəddin Abbasov. Poliamfolitlərlə metal ionlarının sorbsiya rejimi.................................................................................................5 Bayram Rzayev, Turac Süleymanova. Natrium arsenitlə natrium hidroseleniddən arsen(III)selenidin alınma şəraitinin tədqiqi............................................................. ..... 13 Əhməd Qarayev. Qurğuşun konsentratının oksidləşməsindən alınan qurğuşun sul- fatın natrium xloridlə məhlula keçirilməsi.....................................................................19 Qorxmaz Hüseynov. Gümüş(I)nitrat və germanium(IV)sulfid arasında fiziki-kim- yəvi qarşılıqlı təsirin tədqiqi...................................................................................... .....24 Günel Məmmədova. Aqressiv mühitin təbii Naxçıvan seolitinə təsiri.................... .....31 Aliyə Rzayeva. Kadmium indium sulfidin hidrotermal üsulla sintez şəraitinin öyrə- nilməsi......................................................................................................................... ... 41 Rafiq Quliyev. Qurğuşun konsentratının oksidləşməsindən alınan qurğuşun sul- fatın etilendiamintetraasetatla məhlula keçirilməsi........................................................45 BİOLOGİYA Elşad Əliyev. Naxçıvan Muxtar Respublikasında kənd təsərrüfatının inkişafı: möv- cud vəziyyəti və perspektivləri................................................................................... ....50 Tariyel Talibov. Naxçıvan Muxtar Respublikasında meyvəçilik və tərəvəzçilik: imkanlar, perspektivlər...................................................................................................55 Əliyar İbrahimov. Ordubad rayonu ərazisində yayılmış ali bitkilərin faydalı növlə- rinin öyrənilməsi nəticələri.......................................................................................... ...64 Varis Quliyev. Naxçıvan Muxtar Respublikasında üzümçülük: imkanlar, perspektivlər...73 Ənvər İbrahimov. Naxçıvan Muxtar Respublikasının meşə ekosistemi (icmal).........82 Fatmaxanım Nəbiyeva. Brassicaceae burnett fəsiləsinin Ordubad rayonu ərazisin- də yayılmış növləri.........................................................................................................93 Teyyub Paşayev. Şibyələrin yayılmasında antropogen təsirlərin rolu………………102 Pərviz Fətullayev. Naxçıvan Muxtar Respublikası şəraitində yumşaq buğda hibridlərinin öyrənilməsi..............................................................................................108 Həmidə Seyidova. Naxçıvan Muxtar Respublikasında yayılan papaqlı göbələklə- rin nadir növləri və onların mühafizəsi tədbirləri..................................................... .. .116 Ramiz Ələkbərov. Naxçıvan Muxtar Respublikası ərazisində yayılan Lamiceae Lindl. fəsiləsinin Dirçək ( Ajuga L.) cinsinə daxil olan növlərin bioekoloji xüsusiy- yətləri və tibbi əhəmiyyəti............................................................................................123 Orxan Bağırov. Naxçıvan Muxtar Respublikasının təsərrüfat əhəmiyyətli çəyir- dəkli meyvə bitkiləri................................................................................................. ... 130 Loğman Bayramov. Naxçıvan Muxtar Respublikası ərazisində becərilən yüksək məhsuldar aborigen armud sort və formalarının öyrənilməsi......................................139 Günel Seyidzadə. Naxçıvan Muxtar Respublikası şəraitində qarğıdalı bitkisinin hibridləşdirilməsi...................................................................................................... ... 148 Sahib Hacıyev. Əbrəqunus çökəkliyi torpaqlarının mədəni və təbii bitkilər altında ekoloji qiymətləndirilməsi...........................................................................................155 3 Namiq Abbasov, Səidə Həzizadə. Naxçıvan Muxtar Respublikasının yay otlaq- larının paxlalı yem bitkilərinin endemik və nadir növlərinin təhlili......................... ....161 Enzalə Novruzova. Naxçıvan Muxtar Respublikası florasına daxil olan qijiların nadir növləri və onların qorunma yolları.................................................................. ... 168 Əfruz Nəsirova. Campanulaceae Juss. – zəngçiçəyikimilər fəsiləsinə daxil olan növlərin əhəmiyyəti......................................................................................................174 Surə Rəhimova. Naxçıvan Muxtar Respublikası ərazisində yayılan Capparaceae Juss. fəsiləsinə daxil olan növlərin biomorfoloji xüsusiyyətləri və tibbi əhəmiyyəti ...181 Akif Bayramov. Naxçıvan Muxtar Respublikasının molyusklar (mollusca ) faunası haqqında.................................................................................................................... ... 187 Arzu Məmmədov. Naxçıvan Muxtar Respublikasında mağaraların Chiroptera faunası .... 194 Aqil Qasımov, Əli Tahirov, Həbib Hüseynov. Naxçıvan Muxtar Respublikası şəraitində çəyirdəkli meyvə ağaclarının başlıca zərərvericilərinin morfo-bioekoloji xüsusiyyətləri və təsərrüfat əhəmiyyəti........................................................................204 Şəfa Xasayeva, Elçin Hüseynov, Mahir Məhərrəmov. Azərbaycanın qərb his- səsinin hörümçəklərinin ( Arachnıda, Araneae ) öyrənilməsinə dair………………....217 Afət Süleymanova. Əmtəə təsərrüfatlarında balıqların parazitar xəstəliklərinin öyrənilməsi və onlara qarşı mübarizə tədbirləri...........................................................225 FİZİKA Məmməd Hüseynəliyev. Cds/Cdte heterokeçidində komponentlərin qalınlıqlarının tənzimlənməsi..............................................................................................................233 Məhbub Kazımov. Naxçıvan Muxtar Respublikası ərazisindəki küləklərin yerli relyefdən asılılığı..........................................................................................................238 İbrahim Qasımoğlu, Nazilə Mahmudova. CuGaSe 2 monokristallarında qısaqa- panma cərəyanının sönməsi və γ -şüalanmanın təsiri ilə eksitonun dağılması........ ... 243 ASTRONOMİYA Qulu Həziyev. Günəşin bir ulduz kimi fiziki və dinamik xüsusiyyətləri……………249 Azad Məmmədli. Günəş sistemi ilə ulduz yaxınlaşması zamani yer orbitinin təka- mülü haqqında..............................................................................................................254 Əlövsət Dadaşov. Asteroid-komet təhlükəsi...............................................................267 Ruslan Məmmədov. Günəş tacında elektron konsentrasiyası....................................274 Mirhəsən Tahirov. Spektral xətlərin profillərinin spektrofotometrik xarakteristi- kalarının müasir üsulla təyini.......................................................................................279 Ülvü Vəliyev, Nailə Qardaşbəyova. Kosmik şüalanmanın yer atmosferi zərrəcik- ləri ilə qarşılıqlı təsiri...................................................................................................283 İNFORMATİKA Vahid Əsgərov, Rövşən Bağırov. Maşınlarda diyirlənmə yastıqlarının dəyişdiril- məsi şərtləri..................................................................................................................287 XATİRƏLƏR, YUBİLEYLƏR Bayram Rzayev. “Kimlərə alim demək olar?”...........................................................292 Əliəddin Abbasov. Xatirə. Oruc Rəhim oğlu Əhmədov.................................................... 296 4 AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI NAXÇIVAN BÖLMƏSİNİN XƏBƏRLƏRİ Təbiət və texniki elmlər seriyası, 2015, № 4 ИЗВЕСТИЯ НАХЧЫВАНСКОГО ОТДЕЛЕНИЯ НАЦИОНАЛЬНОЙ АКАДЕМИИ НАУК АЗЕРБАЙДЖАНА Серия естественных и технических наук, 2015, № 4 NEWS OF NAKHCHIVAN SECTION OF AZERBAIJAN NATIONAL ACADEMY OF SCIENCES The series of natural and technical sciences, 2015, № 4 KİMYA FİZZƏ MƏMMƏDOVA, MAHNUR CƏFƏRLİ, ƏLİƏDDİN ABBASOV AMEA Naxçıvan Bölməsi E-mail:[email protected] POLİAMFOLİTLƏRLƏ METAL İONLARININ SORBSİYA REJİMİ İonitlərin ionogen qruplarının neytrallaşma dərəcəsindən, mühitin turşuluğundan və məhlulların qatılığından asılı olaraq mis, sink, kadmium və qurğuşun-ionlarının xelatəmələgəti- rici Diaion CR-11, Dowex M-1195 və Duolite C 467 ionitləri ilə sorbsiyasının tarazlıq şəraiti öyrənilmiş, sorbsiya izotermələrini ifadə edən uyğun tənliklər təklif edilmişdir. Proseslərin ki- netikası öyrənilmiş, tarazlıq və kinetik parametrlər əsasında termodinamik kəmiyyətlər hesab- lanmış və seçilən şərtlərdə istiliyin ayrılması və entropiyanın azalması ilə seçiciliyin entalpiya amili ilə idarə olunduğu göstərilmişdir. Açar sözlər : ionitlər, sorbsiya izotermləri, izoterm tənlikləri, kinetik və termodinamik kəmiyyətlər. İonların qatılaşdırılması, konkret ionun mürəkkəb tərkibli texnoloji məh- luldan çıxarılması və digər ionlardan seçici ayrılması prosesində şəraitin seçil- məsi və optimallaşdırılması üçün, eləcə də texnoloji avadanlıqların hesablan- ması və layihələndirilməsində iondəyişmə tarazlığı haqda məlumatların olması zəruri şərtdir. İondəyişmənin tarazlıq şəraitinin öyrənilməsi son nəticədə izo- term tənliyinin çıxarılmasına və dəyişmə sabitinin və ya seçicilik əmsalının tə- yin olunmasına gətirib çıxarır. Bu səbəbdən də sorbsiyanın seçiciliyinin yüksəl- dilməsi ilə bağlı model məhlullardan araşdırmaların aparılması aktual problem kimi qəbul edilir. Təqdim edilən araşdırmanın məqsədi nəzərdən keçirilən ionitlərin sorbsi- ya qabiliyyətlərini müqayisəli dəyərləndirmək üçün onların əlvan metal ionları ilə qarşılıqlı təsirini öyrənmək olubdur. Araşdırmalar makroməsaməli amino-fosfon funksional qruplu Duolite C 467, makroməsaməli bis-pikolilamin funksional