Fryslan_HT_4_juli_2011 24-06-2011 11:25 Pagina 1 17DE JAARGANG | NUMMER 4 | JULI 2011 | €4,95 THEMA DE FRIESE KOE FRIVOLE POPPENMODE UIT ABE GERLSMA: BOUWKUNST DE ACHTTIENDE UITVINDER EEUW Fryslan_HT_4_juli_2011 24-06-2011 11:25 Pagina 2 COLOFON VAN DE REDACTIE Historisch tijdschrift Fryslân is een uitgave van het Koninklijk Fries Genootschap voor Geschiedenis en Cultuur/Keninklik Frysk Genoatskip foar Skiednis en Kultuer. www.friesgenootschap.nl Zwartbonte knuffelheld Fryslân verschijnt tweemaandelijks. Hoofdredactie: Siebrand Krul. Eind- en beeldredactie: Marijke de Het is maar goed dat het befaamde bron- Boer. Redactie: Marlies Stoter, Kerst Huisman, Meindert Seffinga, zen beeld van ús mem In Leeuwarden op Doeke Sijens, Hans Koppen en Jan van Zijverden. een sokkel staat, dan lijkt deze oer-Friese Redactieadres koe nog een beetje imposant. Ze is eigen- Redactie Fryslân Uitgeverij Waanders t.a.v. Siebrand Krul lijk maar een kleintje. Zulk praat moest je Postbus 1129 8001 BC Zwolle www.historischtijdschriftfryslan.nl • www.waanders.nl begin jaren vijftig, toen over de vorm van Email: [email protected] het beeld werd nagedacht, niet hebben. De maker, de Leeuwarder kunstenaar Gerardus Vormgeving Frank de Wit Adema, werd bij wijze van spreken horen- dol van de bemoeizucht van vooraanstaan- Druk ÈposPress Zwolle de veefokkers: geen detail ontsnapte aan hun aandacht en voortdurend liepen ze de kunstenaar met nieuwe eisen voor de voeten. Advertenties Het in 1954 ter gelegenheid van het 75-jarig bestaan van het Friesch Rundvee Stamboek Uitgeverij Waanders Tel. 038-467 34 88 onthulde beeld ligt -figuurlijk- aan gruzelementen: zulke kleine koeien lopen er niet meer rond. Begin jaren zeventig ging het roer om en nu zijn bijna alle koeien op melkveehoude- Abonnementen Abonnementenland Postbus 20 1910 AA Uitgeest rijen Holstein Friesians. De melkgift, want daarom draait het toch voor de boer, is verdub- Tel. 0900-ABOLAND of 0900-226 52 63 beld en loopt intussen richting de 10.000 liter per jaar. € 0,10 per minuut Fax 0251-31 04 05 Site: www.bladenbox.nl voor abonneren of www.aboland.nl voor adreswijzigingen en opzeggingen De roem van de Friese koe is geschiedenis. Een mooie geschiedenis, want vol van hoogte- € Losse prijs: 4,95 en dieptepunten, van glorie en drama. Van aansprekende veefokkers, imposante export en Abonnement (6 nummers): € 29,95 nog altijd grote economische betekenis, al is bijna alle zuivelindustrie uit Friesland vertrok- Het abonnement kan op elk gewenst moment ingaan. ken. De koe spreekt sterk tot de verbeelding. Heilig is ze dan wel niet, gekoesterd en Abonnementen kunnen schriftelijk tot uiterlijk twee weken voor beëindiging van het lopende abonnement worden opgezegd. Bij niet geknuffeld wordt ze zeker. Een licht waggelende schoonheid is ze, met als onmisbaar spie- tijdige opzegging wordt het abonnement automatisch verlengd. gelbeeld de stoere stier. Veel mensen beleven plezier aan het schilderen van koeien en stie- Lidmaatschap Koninklijk Fries Genootschap (Historisch Tijdschrift ren, wat nog niet meevalt. Deze Fryslân verhaalt over ‘onze’ Friese koe. Wie kan dat beter Fryslân plus Jaarboek De Vrije Fries plus ledenvoordelen) € 37,50 dan Reimer Strikwerda? Deze Friese boerenzoon volgde de veefokkerij decennia achtereen Illustraties van nabij en publiceert er nog regelmatig over. Hij beschrijft de geschiedenis in tal van arti- De uitgever heeft zijn uiterste best gedaan de rechten met betrek- king tot de illustraties te regelen volgens de bepalingen van de kelen. Een erg gevarieerde Fryslân, deze editie, met een biografie over uitvinder/kunste- Auteurswet. Hij die desondanks meent zekere rechten te kunnen naar Abe Gerlsma, een overzicht van de frivole chalet-huizenbouw in Friesland, een bijzon- doen gelden, wordt verzocht contact op te nemen met de uitgever. dere poppenklerenaanwinst in het Fries Museum, herinneringen aan Menno Simons in Voor werken van beeldend kunstenaars aangesloten bij een CISAC- Witmarsum en het treurig korte leven van Binne Roelofs Veltman. < organisatie is het auteursrecht geregeld met Pictoright te Amsterdam C/o Pictoright Amsterdam 2011 Siebrand Krul © 2011 Koninklijk Fries Genootschap / Uitgeverij Waanders REDACTIE Marijke de Boer (Sigerswâld, 1971) studeerde Siebrand Krul (De Knipe, 1955) studeerde geschiede- Marlies Stoter (Woerden, 1960) studeerde Zweeds en Fries in Groningen. Werkzaam bij Omrop nis in Groningen. Werkt sinds eind 1990 bij Uitgeverij Nederlandse taal- en letterkunde en Fryslân en Letterhoeke (Tresoar). Waanders in Zwolle als coördinator/redacteur (histori- Kunstgeschiedenis in Groningen. Sinds 1999 conserva- sche) boeken. tor kunstnijverheid bij het Fries Museum in Leeuwarden. Publiceerde over Fries zilver, Fries aarde- Kerst Huisman (Terwispel, 1940) begon als onderwij- werk, Japans lakwerk en de VOC. zer, werd journalist bij de Friese Koerier, vervolgens Meindert Seffinga (Easterlittens, 1961) studeerde redacteur bij de Leeuwarder Courant. Studeerde geschiedenis in Groningen. Werkt sinds 1988 bij het Jan van Zijverden (Waarder (ZH), 1967) studeerde geschiedenis in Leeuwarden en Groningen. Hij schreef Fries Scheepvaart Museum (tot 2005 als registrator en maritieme geschiedenis in Leiden en geschiedenis aan tal van publicaties over de Friese geschiedenis met tentoonstellingsmaker en vanaf 2005 als directeur). de VU. Werkte bij het Scheepvaartmuseum nadruk op sociale onderwerpen. Amsterdam, het Mariniersmuseum Rotterdam en sinds 2004 als hoofd Educatie & Informatie bij het Fries Hans Koppen (Batavia, 1949) is historisch-geograaf. Doeke Sijens (Hantum, 1955) is algemeen manager Museum. Publiceerde (maritieme) artikelen. Na een loopbaan in bestuur en management houdt hij van de Openbare Bibliotheek Groningen. Hij was zich bezig met het Friese cultuurlandschap en de redacteur van het literaire tijdschrift Trotwaer en geschiedenis van Sneek. Hij publiceerde over histori- naderhand van De Moanne. Publiceert over leden van Op het omslag: Schilderij van Hiske Wiersma, getiteld Pasgeboren sche en geografische onderwerpen. de kunstenaarsvereniging De Ploeg en is redacteur kalf. Het is olieverf op doek, 120 bij 80 centimeter, een werk uit van het Ploegjaarboek. 2010. 2 Fryslan_HT_4_juli_2011 24-06-2011 11:25 Pagina 3 INHOUD JULI 2011 4 10 16 THEMA: DE FRIESE KOE 4 Bij het graf van... 12 Friese zwartbonte koeien: eens aanbeden, nu zeldzaam Binne Roelofs Veltman Het Friese stamboekvee werd wereldwijd bewonderd, totdat in de jaren zeventig bleek dat koei- en en stieren elders betere prestaties leverden. Het contrast tussen de raszuivere Friese koe met 6 Chalets uit de bergen in fixatie op exterieur tegenover de rauwe economische werkelijkheid van de veel beter melkge- het vlakke Friese land vende Holsteiners was groot. 9 Kort nieuws 16 Friese koe als geliefd kunstobject In de loop van de tijd hebben diverse beeldende kunstenaars koeien geschilderd. Vooral in de 10 Plekken met verhalen jaren dertig legden Friese kunstenaars zoals Ids Wiersma de charmante verschijning vast op het Doperse monumenten in doek. Als jong meisje raakte Hiske Wiersma onder de indruk van de koe en nog altijd is ze gebi- Witmarsum ologeerd door de machtige vormen van het dier. 18 Internationale belangstelling voor topstieren 25 Column Eelke Lok De stierenkeuring van het Friesch Rundvee Stamboek trok in 1953 internationale belangstelling. Gemengde berichten Er kwamen 800 mensen uit het buitenland op af. De Friese stieren werden wereldwijd geroemd. Over topstier Adema werd in 1964 geschreven dat hij een ware persoonlijkheid was waarmee 26 Uitgelicht zelfs te praten viel. Maatje XXXS 21 Simon Knol legde basis voor klassieke Friese koe 28 Uitvinders en pioniers Simon Knol nam in 1880 de boerderij in Hartwerd over van zijn vader. Zo’n vijftien jaar later Abe Gerlsma en de kwam de koe Adema op zijn bedrijf, die de stammoeder zou worden van de meest bekende snarenbedpootmachine koeienfamilie in Nederland. 30 Boeken 22 Rommert Politiek: rêder fan de Fryske boer en ko Rommert Douwe Politiek hat as professor doctor yngenieur oan de universiteit fan Wageningen 31 Kalender in soad betsjut foar de ûntjouwing fan de Fryske ko. Syn fernijende en baanbrekkende ûndersi- KFG Nieuws ken feroaren de fokkerij en setten de melkfeehâlderij wer op de wrâldkaart. 32 Verdwenen beroepen 24 Boijen de Boer brak door met Holsteinkoe Koperslager Boijen de Boer was boer in Stiens en speelde in de jaren zeventig een belangrijk rol bij de revo- lutie in koeienland. Hij keek over de grenzen en bevorderde het nieuwe denken bij het behou- dende stamboek. 3 Fryslan_HT_4_juli_2011 24-06-2011 11:25 Pagina 4 BIJ HET GRAF VAN... DOEKE SIJENS Binne Roelofs Veltman De weersverwachting voor In Harkema-Opeinde raakten twee gezinnen donderdag 26 mei 1921 gaf geen dakloos toen de bliksem insloeg en hun dub- reden tot zorg. ‘Toenemende bele arbeiderswoning tot aan de grond toe afbrandde. Menselijke slachtoffers vielen er bewolking, later waarschijnlijk niet, alleen een geit kwam in de vlammen regen of onweer,’ voorspelde de om. In Wijnjeterp viel die dag wel een dode Leeuwarder Courant. Toch zou te betreuren. Hier maakte de bliksem abrupt een einde aan het leven van de dertigjarige natuurgeweld die dag op meerdere onderwijzer Binne Veltman, auteur van enke- plaatsen in Friesland voor Ile historische verhalen. Behalve zijn graf in rampspoed zorgen. Jistrum herinnert ook de B.R. Veltmanwei in Eastermar nog aan deze veelbelovende schrij- ver. Binne Veltman was die dag in mei in Wijnjeterp om de bruiloft van zijn broer Dirk Portret van Binne Veltman.