Dobroński, Adam Brańsk i okolice w materiałach spisu 1897 roku "Ziemia Brańska", 2/3, 1990/1991, s. 75-79 Zdigitalizowano w ramach projektu pn. Budowa platformy "Podlaskie Czasopisma Regionalne", dofinansowanego z programu „Społeczna odpowiedzialność nauki” Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego (umowa SONB/SP/465121/2020). Udostępniono do wykorzystania w ramach dozwolonego użytku. ADAM DOBROŃ S KI BRA Ń SK I OKOLICE VV MATERIAŁACH SPISU 1897 ROKU Poszukując źródeł do dziejów Brańska , natrafiłem na materiały ze spisu lud­ ności Cesarstwa Rosyjskiego, przeprowadzonego w styczniu 1897 roku. Sam spis d o czekał się ju ż obszernej literatury, wykazano jego niedostatki, zwłaszcza w odtwo­ rzeniu rzeczywistych struktur narodowościowy c h i p e łn ej struktury społeczno-za­ wodowejl. I tak jednak, jes t to źród ło wiarygodniejsze od statystyk gubernialnych, zestawianych przez lokalną administrację. Dane dla samego Brallska zostały wydrukowane w tomie XI serii: Pierwaja wsie­ obszczaja pieriepis nasilenija Rossijskoj Imperii 1897 goda (Petersburg 1904 r .), zaś dla c zęści miejscowośc i z rejonu Brańska z n ajdują się w teczce Bielskiej Komisji Spisowej w Archiwum P allstwowym w Białymstoku. Ubol e wać nal eży, że te ręko­ piśmi e nn e mat e r ia ł y nie są kompletne, a nadto zawierają b ł ędy w pisowni nazw miejscowości, by ć moż e także w wyliczeniach. Brań s k. 13-14 stycznia 1897 1'. W tym 'wówczas mieście nadetatowym, należą­ cym do powiatu bielskiego i guberni grodziel1.skiej , rachmistrze spisowi odnotowali obecność 4087 osób. Podobnie j ak i 'vV większości tego typu miejscowości , tak i w Brallsku prz e waż a ły kobiety (2127), gdyż męż czy źni wyjeżdża li cz ę ści ej w poszuki­ waniu praCJr, także poza granice Cesarstwa Rosyjskiego i nawet poza Eur opę . Prze­ wagę mężczyzn odnotowano jedynie w miastach garnizonowych, siedzibach władz administracyjnych i ośrod k ach niektórych rodzajów przemysłów. Bielsk Podlaski li czy ł wówczas o k o ł o 7,5 tys. mi e szkańców z wojskiem, a około 7,0 tys. bez żołni e ­ rzy. 1 a terenie obecnego woj. białosto c ki ego pod wzgl ę dem liczby l udnośc i BraIIsk ust ę pował w kOllcU XIX wieku jedynie trzem stolicom powia,t,ów ( Bi a łystok , Bielsk, Sokółka) , a prz e wodził wśród miast nadetatowych, miasteczek i osad. Aż 89% mi eszkań có w Brańska obecnych podcz a.s spisu, to były osoby urodzone w tym mi eśc ie i w innych miejscowościa c h powiatu bielskiego; 4% przybyło z innych l Najnowszy komentarz w: M. Nietyksza, Rozwój miast i aglomeracji miejsko-przemy­ słowych w Królestwie Polskim 1865-1914, \I\larszawa 1986, s. II i inne. 75 powiatów guberni grodziellskiej , a 7% 'vV ogóle z innych guberni, przypuszczalnie tak że z sąsi e dnich terenów Królestwa Polskiego (gubernia ł omżYllska). Takie wyniki potwierdzają , że BraIlsk nie był zbyt atrakcyjny dla przybyszów z od l eg ł ych stron, pozostawał jedynie ośrodki e m życia w wymiarze lokalnym. Ciekawie prezentuje się struktura narodowoś c iowa , wyliczona na podstawie j ę ­ zyka, podanego przez mieszkaIlców j ako "domowy" . Co najmniej 50% uzn a ł o s i ę za Zydów, co nie odb i ega ł o zbytnio od przeciętnej w sąs i e dn ich miastach i mia­ steczkach (w Bielsku Podlaskim 57,6%). Na drugim miejscu uplasowali s i ę Polacy z wynikiem 37% (w Bielsku ponoć tylko 13 ,5%), a na trzecim Rosjanie (4,6%), Bi a łorusini i Ukraińcy (po zaledwie 0,1%) . U kł ad mi ędzy tymi grupami wyraźnie odróżniał Brallsk od Bielska (tam Rosjanie, Bi a ł o ru s in i i Uk raiń cy razem o koło 30%) , " przypisywał " go do strefy zachodniej powiatu i guberni. Niemców by ł o je­ dynie 0,1%. Z podzi ałem n a r odowościowym k o r e l owa ł podział wyznaniowy. Owe 58% za­ deklarowało wyznanie mojżeszow e, katolików miało być w e dłu g danych spisowych 35 ,3%, prawosławnych 18,1 %, a protestantów 0,:3 % i "innych" też 0,3%. Oznaczało to, że wśród Polaków trafiali s i ę zarówno wyznawcy prawosławia , jak i ewangelicy, ale nie były to przypadki częste, zwłaszcza, ż e pamiętać nal e ży o znacznej przeci eż skali błędów . VV zglęclna zgodność wyznania z narodowością pozwala na wysunięcie wniosku, ż e to przede wszystkim przybysze nie należeli do społeczności parafian katolickich oraz gminy żydowskiej. I jeszcze struktura społecz n o-zaw odowa. Osoby czynne zawodowo stanowiły w Brallsku 30% ogó ł u mieszkallców. Z nich najwi ęcej , bo 36,6% znalazło zatrudnienie V·j przemyśle i rz e miośl e, aż jednak 18,7% w rolnictwie i hodowli, 12,8% w handlu i usługach , 4,1 % 'vV administracji i tzw. wolnych zawodach, a 2,0% w obsłudze komu­ nikacji i transporcie. vVysoki był wskaźnik zatrudnionych w przemyśl e i rz emiośle, niemal jednak połowa tych osób związała się z "przemys ł em konfekcyjnym" , czyli po prostu krawiectwem. N a kolejnych miejscach znaleźli się pracując y w branży w łóki enn i czej (48 osób), spożywczej i metalowej. Natomiast wśród prowadzący ch handel zdecydowanie dominowali zaliczeni do grupy "handel w ogóle", a zatem posiadacze kramów i sklepików z różnym towarem, głównie żywnością i drobnymi przedmiotami potrzebnymi w gospodarstwie domowym. Silna była też grupa "han­ del innymi produktami gospodarstwa rolnego". Odnotujmy jeszcze 14 osób zatrud­ nionych w służbie zdrowia, po 11 osób w szkolnictwie i administracji wraz z sądami oraz policj ą. VV sumie trudno byłoby mówić o szczególnie charakteryst.ycznych ce­ chach struktury społe c zno-z awodow ej bral1szczan. Taki uk ład posiadał y i inne miej­ scowości w Białost oc ki em, ale już poza powiatem bielskim (np. Go niądz , Korycin, Knyszyn). N atomiast w stosunku do Drohiczyna, a jeszcze bardziej Suraża , Bral1sk miał wysoki udział osób zatrudnionych w przemyśle i rzemiośle; wyższy też niż Bielsk Podlaski (około 30%). Nie wyróżniał się również Brallsk pod względem poziomu wykształcenia mie­ szkańców. Ponad 38% uznało się za "gramotnych", czyli umiejących przynajmniej czytać. VV całym powiecie bielskim wska.źnik ten wynosił 32,5%, a.le w mieście Bielsk niemal 51 %. vVyniki lepsze od przec i ętnej uzyskali w Brallsku Zydzi (42 % "gra- 76 motnych") i w ogóle mężczyźni (44%). Osób z wyższym wykształcen i em było pię ć a ze śr ed nim dz iewiętn a śc i e . vVydaje się jednak, ż e i w tej st.atystyce pokrzywdzono niektórych Polaków, bowiem nie uwzgl ę dnian o wykształcenia pozaszkolnego. Statystyka pozwala jedynie na. uchwycenie niektórych proporcji w układach w e wnątrz badanej społecznośc i . Konieczne są poszukiwania innych , opisowych źró­ d e ł , by wzbog acić wydatnie naszą znajomość dziej ów Brarlska prze ł omu XIX i XX stulecia. Tabela nr 1 Miejsca zasiedlenia i liczba l11.ieszkallców Rodzaj Liczba Liczba Nazwa jednostki zabudowall mieszkallców Abramki przysiółek 10 66 Andryjanki wieś 80 502 Andryj anki w ł asność duchowna2 l 13 Andryjanki osada fabryczna3 2 28 Andryjanki majątek 3 134 Augustowo wieś 159 908 Bagiński e N owe wieś 9 62 Bagińskie Stare wieś 6 37 Bodaki mająt e k 1 34 Bodaki uroczysko 1 10 Bodaki Korburowo mająt e k 1 18 Bogusze (Boguszi)4 wieś 11 52 Brallsk własność duchowna 2 7 Bralls~ w ł asność duchowna 3 35 Brallsk osada (hutor) 1 2 Bronka wieś 36 209 Brzeźnica osada fabryczna 1 6 Brzeźnica wieś 54 304 Burchaty wieś 9 56 Chojewo wieś 87 496 Chroni Bór uroczysko 6 42 Dębowo wieś 12 94 Domanowo mająt e k 1 7 Domanowo majątek 3 28 Domanowo mająt e k 5 26 DOlllanowo mająt e k 9 84 2 Zarówno cerkiewne, jak i katolickie. 3 Raczej chy ba rz e mi eś lnicza. 4 vV nawiasach podawałem pisownię oryginalną , zastosowaną w źród l e . 77 Domanowo własnoś ć duchowna 3 11 Domanowo wi e ś 65 446 Ferma przys i ół e k l 11 Glinnik wieś 2(3 214 HolOllki (Golonki) wi e ś 35 204 Kadłubówka wieś 36 180 Kalnica mająt e k l 31 Kalnica wi e ś 18 140 Kiersnówek wi eś 10 66 KiersnO\vo (b ł ędni e: Korsnowo ) wi e ś 50 303 Klichy \vieś 44 279 Koszarka (Kazarma) dr ó żnik kolejowy l 2 Kosze"vo wi e ś 30 187 Krynica uroczysko l 12 Majorowizna majątek 3 8 1\tIarkowo wi eś 10 85 Markowo VVi elkie mająt e k 10 82 Miell wieś 67 373 rVIiell mająt ek 6 77 Mikołaj e wo - Godysz e w o mająt ek l 58 Nowosady uroczysko l l1 Oleksin (Aleksin) wi eś 93 524: O l ędzki e wi eś 54: 27 5 Olszewo Stare wi eś 25 122 Otapy uroczysko l 10 Pace (Pacy) vv i eś 14 78 Patoki w i e ś 48 282 Pietraszki wi eś 27 165 Pol e tył y mająt ek 1 10 Pol et ył y wi eś 28 144 Popław y wi eś 101 596 Poświ ętne folw ark 1 10 Pruszanka Baranki w ieś 16 105 Pruszanka Stara wi e ś 29 147 Sielc wi eś 46 302 Solniki w ieś 2:3 142 Ścion y w ieś 16 101 Ś wiry dy wi e ś 61 38:3 Torule (Turuli) w i eś 1:3 90 vVandalin l folwark 1 5 \Vandalin 2 folwark 2 24 \Vilan (?) uroczysko 1 7 '\·Vincento\vo uroczysko 2 5 '\tVojt ki (vVojtkowo) w i eś 27 132 78 Załuski e Koronne (Załuski) wieś 27 l"/A Załuski e Kości e ln e (Poduchowne) w i eś 29 174 Zaminowo (Zamianowo ) wieś 24 170 Zanie (Zaui) wieś 22 158 Z o ł odźki (Zo ł oćki) wieś 18 104 Pi sa ł e m już , ż e niestety w badanym wykazie brakuje częśc i zachodniej okolic Brallska, co poważni e pomniejsza znaczenie tego źródła.