WYDZIA£ TEOLOGICZNY W POZNANIU (1919-1922) W WIETLE ARCHIWALIÓW 237 ECCLESIA. STUDIA Z DZIEJÓW WIELKOPOLSKI TOM 9, 2014 MATEUSZ HURYSZ Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Wydzia³ Historyczny Kardyna³ Edmund Dalbor a tañce nowoczesne w odrodzonej Polsce Cardinal Edmund Dalbor and Modern Dances in Renascent Poland Koció³ katolicki zawsze uchodzi³ za ostojê konserwatyzmu, poniewa¿ za- chowywa³ swoje wielowiekowe dziedzictwo. To, co nowe, jest nieznane i trzeba siê temu przyjrzeæ. Do tego potrzeba czasu. To nie znaczy, ¿e musi zostaæ odrzu- cone, poniewa¿ nigdy nie nast¹pi³by postêp. Postêp i zmiany s¹ potrzebne cz³o- wiekowi. Czyni¹ go doskonalszym i przybli¿aj¹ do boskiego mi³osierdzia. Pro- blem jest, niestety, jeden – czêsto zmiany takie przychodz¹ w sposób rewolucyjny i prowadz¹ do odrzucenia wczeniejszego dorobku pokoleñ. W takich wypadkach Koció³ musia³ zajmowaæ postawê przeciwn¹, bo chcia³ chroniæ przed fa³szywym dobrem. Kiedy w 1914 r. wybuch³a wielka wojna i cztery lata póniej los oraz opatrz- noæ Bo¿a doprowadzi³y do zmartwychwstania Polski, zaczê³a siê kszta³towaæ nowa rzeczywistoæ. Wielkopolska bêd¹ca nadal pod jarzmem pruskim czeka³a na swoj¹ szansê. Pojawi³a siê ona 27 grudnia 1918 r. po wybuchu powstania, które doprowadzi³o do przy³¹czenia jej do macierzy na mocy traktatu wersalskie- go w czerwcu 1919 r.1 Od og³oszenia w 1821 r. bulli papieskiej Piusa VII De salute animarum2 Koció³ katolicki w prastarej Wielkopolsce podzielony by³ na dwie archidiece- zje: gnienieñsk¹ i poznañsk¹, gdzie pierwszym arcybiskupem zosta³ dotychcza- sowy ordynariusz poznañski biskup Tymoteusz Gorzeñski. W okresie miêdzywo- 1 Art. 27. (Czêæ II. Granice Niemiec) Traktatu pokojowego miêdzy mocarstwami sprzymie- rzonemi i skojarzonemi i Niemcami, podpisany w Wersalu dnia 28 czerwca 1919 roku, Dz.U. 1920 nr 35 poz. 200; R. Kaczmarek, Historia Polski 1914-1989, Warszawa 2010, s. 101; P. Radzikowski i in., XX wiek. Daty, fakty, opinie, t. 2: 1918-1936, red. M. Szulc, Kraków 2002, s. 28. 2 Zob. te¿: B. Hoffmann, Wykonanie bulli „De salute animarum” w Wielkim Ksiêstwie Po- znañskim, „Roczniki Historyczne”, t. 8, nr 1, 1932, s. 22-58. 238 MATEUSZ HURYSZ jennym byli nimi kolejno kard. Edmund Dalbor i kard. August Hlond3. Czas nie- woli narodowej doprowadzi³ do wielkich zmian terytorialnych i kocielnych w Wielkopolsce. Okrojona archidiecezja gnienieñska, która w zamierzeniu za- borcy mia³a ulec likwidacji, ocala³a4 i zosta³a po³¹czona z biskupstwem poznañ- skim (podniesionym równie¿ do rangi archidiecezji) na zasadzie unii personalnej z jednym arcybiskupem, ale z osobnymi kapitu³ami i konsystorzami metropoli- tarnymi5, metropolitarnymi s¹dami duchownymi, seminarium metropolitarnym (funkcjonowa³ jako teoretyczny w Poznaniu i praktyczny w Gnienie), a tak¿e z w³asnymi katedrami w Gnienie i Poznaniu. Ka¿da archidiecezja mia³a te¿ swo- ich biskupów sufraganów oraz wikariuszy i oficja³ów generalnych. W ten spo- sób nie naruszono oddzielnych struktur administracyjnych dwóch archidiecezji – duae Ecclesiae Metropolitanae unitae6. Arcybiskupi gnienieñscy i poznañscy rezydowali w Poznaniu7. Wraz z wybuchem I wojny wiatowej arcybiskupem gnienieñskim i poznañ- skim zosta³ zas³u¿ony dla Kocio³a i narodu polskiego ks. Edward Likowski, d³u- goletni biskup sufragan poznañski w latach 1887-1914, wikariusz kapitulny ar- chidiecezji poznañskiej w latach 1890-1892 i 1906-1914 oraz oficja³ poznañski i wikariusz generalny w Poznaniu od roku 1886, najd³u¿ej urzêduj¹cy prezes Po- znañskiego Towarzystwa Przyjació³ Nauk w latach 1895-19158. By³ obrany na arcybiskupa w jesieni swojego ¿ycia, gdy¿ wst¹pi³ na tron Gniezna i Poznania w 78. roku ¿ycia. Jego pos³uga arcybiskupia trwa³a krótko, bo zaledwie kilka miesiêcy9. Po jego mierci dosyæ szybko zosta³ wybrany na arcybiskupa archi- diecezji gnienieñskiej i poznañskiej ks. kanonik dr Edmund Dalbor, ówczesny wikariusz generalny i oficja³, a tak¿e teolog kaznodzieja katedralny oraz pra³at domowy papie¿a Benedykta XV10. W wieku 45 lat obj¹³ swe rz¹dy i poprowa- 3 S. Wilk, Archidiecezja gnienieñska w II Rzeczypospolitej. Administracja archidiecezji pod rz¹dami prymasów kard. Edmunda Dalbora i kard. Augusta Hlonda, Lublin 1987, s. 16. 4 B. Kumor, Ustrój i organizacja Kocio³a polskiego w okresie niewoli narodowej 1772-1918, Kraków 1980, s. 186. 5 Szerzej na temat kapitu³, a w³aciwie ich elekcji, zob. K. Kar³owski, Z dziejów elekcji kapi- tulnej arcybiskupów gnienieñskich i poznañskich w latach 1821-1925, tekst przejrza³, poprawi³ oraz pos³owiem opatrzy³ M. F¹ka, Poznañ 2002. 6 S. Napiera³a, Nowe potwierdzenie metropolii poznañskiej przez Stolicê Apostolsk¹, w: W s³u¿bie Kocio³a Poznañskiego. Ksiêga pami¹tkowa na 70-lecie urodzin arcybiskupa metropolity dr. Anto- niego Baraniaka, red. L. Bielerzewski, Poznañ 1974, s. 309-311. 7 B. Ko³odziej, Arcybiskupi Gniezna i Poznania w trosce o wychodców do roku 1946, w: Ecclesia posnaniensis. Opuscula Mariano Banaszak septuagenario dedicata, red. F. Lenort, K. Lutyñski, Poznañ 1998, s. 212. 8 R. Kufel, Edward Likowski 1836-1915. Sufragan poznañski, metropolita gnienieñski i po- znañski, prymas Polski”, Zielona Góra 2010, s. 3, 563-564. 9 Tam¿e, s. 539, 564. 10 J. Nowacki, Archidiecezja poznañska w granicach historycznych i jej ustrój, Poznañ 1964, s. 123-124. KARDYNA£ EDMUND DALBOR A TAÑCE NOWOCZESNE W ODRODZONEJ POLSCE 239 dzi³ Koció³ w Poznañskiem przez wojnê11. Wraz z powrotem Rzeczpospolitej na mapy Europy sta³ siê pierwszym prymasem odrodzonej Polski12. Wydawaæ by siê mog³o, ¿e by³a to sprawa oczywista, gdy¿ od XV w. ka¿dy arcybiskup gnienieñski mia³ prawo tytu³owaæ siê prymasem Polski13. Jednak w tamtej skomplikowanej sytuacji nie by³o to takie proste, ambicje do tego tytu- ³u mia³ równie¿ arcybiskup dr Aleksander Kakowski, metropolita warszawski14. To Królestwo Polskie z Warszaw¹ odzyska³o pe³n¹ niepodleg³oæ w listopadzie, tutaj przebywa³ wizytator papieski, pierwszy nuncjusz apostolski odrodzonej Pol- ski Achilles Ratii, póniejszy papie¿ Pius XI – nazwany przez historyka kociel- nego ks. Z. Zieliñskiego nauczycielem prawdy w zlaicyzowanym wiecie15. 11 M. Aleksandrowicz, Edmund Dalbor 1915-1926, w: Na stolicy prymasowskiej w Gnienie i w Poznaniu. Szkice o prymasach Polski w okresie niewoli narodowej i w II Rzeczypospolitej, red. F. Lenort, Poznañ 1982, s. 294, 298-300. 12 C. Pest, Kardyna³ Edmund Dalbor (1869-1926). Pierwszy prymas Polski odrodzonej, Po- znañ 2004, s. 5. 13 W uwagach do punktu 5. porz¹dku obrad na konferencjê episkopatu polskiego w Gnienie wyranie napisano, ¿e: Konferencya XX. Biskupów uchwaliæ raczy, co nastêpuje: Prosiæ Stolicê Apostolsk¹, aby Arcybiskupa Gnienieñskiego i jego nastêpców w nowopowsta³ej zjednoczonej Polsce zatwierdziæ raczy³a w piastowanej od lat 500 prymasowskiej godnoci, z wy³¹czeniem in- nych tytu³ów prymasowskich w tym¿e kraju oraz by w szczególnoci raczy³a zwolniæ Arcybiskupa Warszawskiego i jego nastêpców od w³o¿onego na nich obowi¹zku u¿ywania tytu³u Prymasa przez nich samych zreszt¹ od lat 20-stu ju¿ zrzuconego, cyt. za: Archiwum Archidiecezjalne w Gnienie [dalej: AAG], Archiwum Prymasa Polski [Konferencje plenarne episkopatu Polski], APP I* 155, s. 102 (Na konferencyê XX. Biskupów w Gnienie dnia 27 sierpnia 1919 roku). Powy¿sze stwierdzenie opierano na niniejszych faktach: 1) godnoæ Prymasa Polski przys³uguje arcybiskupom gnienieñskim od przesz³o piêciu wieków i jeszcze w 2. po³owie XIX w. na Soborze Watykañskim tytu³ ten by³ uznawany przez Stolicê Apostolsk¹; 2) nadanie na pocz¹tku XIX w. Arcybiskupom Warszawskim godnoci Prymasa Królestwa Polski z nakazem u¿ywania tego tytu³u by³o podyktowane wzglêdami politycznymi i w nowej rzeczywistoci urz¹d ten usta³; 3) arcybiskupi warszawscy tego tytu³u u¿ywali tylko przez pierwsze 20 lat, po czym go od- rzucili; 4) tytu³y prymasów nadawane przez cesarzy austriackich arcybiskupom lwowskim obrz¹dku ³aciñskiego wschodniego jako niemaj¹ce podstawy kanonicznej pozbawione s¹ znaczenia, AAG, Archiwum Prymasa Polski [Konferencje plenarne episkopatu Polski], APP I 155, s. 102 (Na konferencyê XX. Biskupów w Gnienie dnia 27 sierpnia 1919 roku). * – Objanienie: Archiwum Prymasa Polski (APP): APP I – generalia APP II – ordynariat APP III protektorat wychodstwa (w artykule nie przytaczany). 14 C. Pest, Kardyna³ Edmund Dalbor (1869-1926) , dz. cyt., s. 133, 195-196. 15 Z. Zieliñski, Papiestwo i papie¿e dwóch ostatnich wieków, Poznañ 2007, s. 335-337, 339- -340. Zob. równie¿: G. Minois, Koció³ i wojna. Od czasów Biblii do ery atomowej, Warszawa 1998, s. 394. 240 MATEUSZ HURYSZ U zarania II Rzeczpospolitej wytworzy³y siê dwa wyrane stronnictwa maj¹- ce odmienne podejcie do koncepcji episkopatu i sposobu przewodzenia jemu przez prymasa: jeden skupi³ siê wokó³ arcybiskupa A. Kakowskiego i wizytatora apostolskiego A. Rattiego16 (przyby³ on do Warszawy w kwietniu 1918 r.), drugi przy arcybiskupie E. Dalborze i biskupach galicyjskich (J. Teodorowiczu, J. Bil- czewskim i A. Sapie¿e), którzy opowiadali siê za niezale¿noci¹ episkopatu pol- skiego od nuncjatury w sprawach politycznych i wewn¹trzkocielnych17. Sprawê na korzyæ metropolity gnienieñskiej i poznañskiego wspomaga³a nieugiêta i od pocz¹tku jasna postawa arcybiskupa lwowskiego obrz¹dku ³aciñskiego Józefa Bilczewskiego18, jak równie¿ stanowisko arcybiskupa lwowskiego obrz¹dku or- miañskiego Józefa Teodorowicza19. Ten pierwszy zawsze darzy³ prymasa Dalbo- ra wielkim szacunkiem, by³ te¿ jego promotorem na forum episkopatu20. Po I wojnie biskupi polscy czêsto zwracali siê w korespondencji do kard. Dalbora jako prymasa. Przyk³adowo w 1920 r. czynili tak: biskup