Actas das V Xornadas de Literatura de Tradición Oral Os mouros e as mouras: máxicos enigmáticos da mitoloxía popular Consello Directivo da AELG Presidencia Cesáreo Sánchez Vicepresidencia Antía Otero Secretaría xeral Mercedes Queixas Tesouraría Marta Dacosta Vicetesouraría Eduardo Estévez Vogalía de Lugo Isidro Novo Vogalía de Pontevedra Elvira Riveiro Vogalía de Santiago de Compostela Carlos Negro Vogalía de Vigo Xina Vega Vogalía de Relacións coa Lusofonía Carlos Quiroga Vogalía de Relacións Internacionais Xavier Queipo Vogalía de Literatura de Tradición Oral Antonio Reigosa Secretaría económica e técnica Ana M. Carril e Ernesto E. Calo Revisión lingüística e tradución Ernesto E. Calo Edita Asociación de Escritoras e Escritores en Lingua Galega (AELG) www.aelg.org / [email protected] http://www.aelg.org/Polafias/MainPage.do Deseño da capa Imago Mundi Deseño. Ilustración “A moura”, de Lázaro Enríquez, en Dicionario dos seres mí- ticos, Edicións Xerais de Galicia. Gravación-edición do DVD e fotografía Xosé Miguel Castro (Ollo de Vidro - A. C. Alexandre Bóveda) Maquetación Gráficas Mera D. L. VG-1293-2005 ISSN Imaxes Animalario. Visiones humanas sobre mundos animales (Fotografías de Alberto Otero Herranz). Mi- nisterio de Cultura [7, 9, 11, 23, 35, 39, 51, 53, 57, 75, 89] Anuario Brigantino 2002, nº 25, páx. 63 [5] commons.wikimedia.org [19, 55, 61, 77, 101, 107] Europeana [51, 81] Europeana (Science Museum) [33] Félix Castro Vicente [41, 45, 47, 49, 80] Imaxes proporcionadas por Alexandre Parafita [42, 43, 44, 45, 47, 48] Marcel Douwe Dekker (Flickr.com) [15, 21, 27, 31, 59, 65, 71, 73, 85, 87, 89, 95, 97, 99, 101, 109, 111, 119] Ministerio de Educación, Cultura y Deporte. CER.ES: Red Digital de Colecciones de museos de España [13] Ministerio de Educa- ción, Cultura y Deporte. Museo del Traje [69] Museo de Artes y Costumbres populares del Alto Guadalquivir [29, 77] Museo Etnográfico de Castilla y León [83] Rafael Quintía [16, 17, 29] The Portable Antiquities Scheme (Flickr.com) [17, 37, 41, 61, 63, 67, 79, 91, 93, 103, 105, 113]. ©Dos respectivos autores/as ©Asociación de Escritoras e Escritores en Lingua Galega Decembro de 2012 Esta edición contou co patrocinio da Deputación Provincial de Lugo. Calquera forma de reprodución, distribución, comunicación pública ou transformación desta obra só pode ser realizada coa autorización dos/as titu- lares, agás excepción prevista pola lei. Diríxase a CEDRO se necesita fotocopiar ou escanear algún fragmento desta obra: www.conlicencia.com, 91 702 19 70 / 93 272 04 47. Actas das V Xornadas de Literatura de Tradición Oral Os mouros e as mouras: máxicos enigmáticos da mitoloxía popular Chioccia con i pulcini (galiña con pitos). Museo e Tesoro del Duomo di Monza, Italia 3 As Xornadas de Literatura de Tradición Oral que vén organizando en Lugo a Sección de Li- teratura de Tradición Oral da AELG (Asociación de Escritoras e Escritores en Lingua Galega) acadan neste 2012 o seu primeiro lustro de vida. Tanto eu, como responsábel da Área de Cul- tura e Turismo da Deputación de Lugo, como o vicepresidente primeiro desta institución, An- tonio Veiga, congratulámonos de poder ter contribuído a que neste quinto encontro asistisen ás sesións e debates, como xa sucedera nas catro edicións anteriores, un importante número de persoas interesadas en ampliar os seus coñecementos sobre un tema tan inaprensíbel como “Os mouros e as mouras: máxicos enigmáticos da mitoloxía popular”. Xunto coa AELG coorganizou a Asociación Socio-Pedagóxica Galega (AS-PG) e entrambos colectivos elaboraron un programa que posibilitou achegar a Lugo recoñecidos especialistas e in- vestigadores da mitoloxía popular de Asturias, Portugal e Galiza. Quedaron sobre a mesa dife- rentes puntos de vista e interpretacións sobre estes seres da nosa mitoloxía popular dos que, como é ben sabido, non hai recuncho do país que non teña unha referencia, aínda que sexa moi breve, con protagonismo para os mouros ou para as mouras, sobre a súa condición de encanta- dos ou especialmente, sobre a ilusión que sempre nos produce escoitar algunha lenda onde se citen os seus marabillosos tesouros. A nosa literatura de tradición oral, nomeadamente a mitoloxía popular, precisarían de moi- tos máis foros coma este onde confrontar coñecementos e expoñer experiencias. Non podemos deixar que o noso patrimonio inmaterial esmoreza coma se só fose memoria do pasado. Pola con- tra, todos debéramos tomar conciencia do seu delicado estado de saúde no referente á conser- vación e difusión, pois este patrimonio común representa a esencia cultural dun pobo —por outra parte tan precisado de afectos e estímulos identitarios— como o galego. Os nosos parabéns aos coordinadores, organizadores e relatores que fixeron posíbel o éxito destas xornadas: un ano máis, superaron con solvencia as expectativas. Pero, para rematar, permitídeme que felicite moi especialmente e sobre todo, aquelas e aque- les que asistiron e participaron nas sesións, conferencias e debates con sede de saber, mesmo con entusiasmo. Son elas e eles como intermediarios co resto da sociedade os que xustifican todo o esforzo, tanto económico como humano, que se realiza para levar a bo porto estas xor- nadas. Son elas e eles, como se mostra nos textos que conteñen estas actas, os que fixeron un enorme e imprescindíbel esforzo para poñer unha luz de esperanza na nosa desmemoria. A nós, ademais de botar unha man, só nos queda agradecérllelo. Mario Outeiro Iglesias Deputado delegado da Área de Cultura e Turismo da Deputación de Lugo 5 Da man da Sección de Literatura de Tradición Oral, co laborioso saber de Antonio Reigosa e mais Isidro Novo, responsábeis da organización, chega a nós un novo número monográfico de Escrita Contemporánea coas actas das V Xornadas de Literatura de Tradición Oral. Abrímoslle as portas a este mundo fascinante e fascinado dos mouros coma quen abre as portas a todos aqueles habitantes do país dos soños que, xeración tras xeración ao longo de mi- lenios, acrisolaron na nosa cultura. Foron nacendo do noso maxín como un pobo que baixo ceos veloces, atlánticos, baixo unha luz que se move na terra habitada polo máxico enigmático, foi construíndo o envés do mundo material. Somos un pobo que construíu unha xeografía lenda- ria. Este mundo de lendas tecémolo acochadiños nos pregamentos da terra erma, que fixemos terra luxuriante de labor. Fomos canteiros da pedra dura e labregos do barro que do sábrego cons- trúe o corpo do propio soñar. Fomos e somos carpinteiros na caracocha da árbore da vida. Mais ningún pobo constrúe a súa tradición oral da nada. A cultura chamada inmaterial está asentada sobre unha moi forte cultura material. Construímos un mundo de castelos e torres. A nosa fidalguía e nobreza construíron e habi- taron pazos -hai 450 pazos e casas palacianas inventariadas. Atravesamos os ríos que regaron a herba mol con pontes imperecedoiras -hai 350 inventa- riadas. Démoslles nomes ás pontes, ás encrucilladas de camiños, e os seus nomes sobreviviron ás pe- dras para nos dar testemuño de como construíamos as encrucilladas do noso devir. Entre o hu- mano mortal e o humano inmortal, veciño de porta das divindades máis de a diario, chantamos cruceiros e petos de ánimas -hai 10.000 cruceiros, cruces e calvarios inventariados. Habitamos a terra nosa e fixémonos terra da mesma terra e fomos poboadores dos lugares onde antes os nosos devanceiros viviron. Así habitamos os castros reconstruídos con novas for- mas de construción das nosas aldeas. Mais, como explicar todo isto? Quen construíu tan inmensa obra? Coa sabedoría popular, que fai as preguntas máis racionais e máis de sentido común, res- pondemos tamén do xeito máis racional que é co maxín que creamos mitos e lugares simbóli- cos. Construímos culturalmente a realidade inmaterial sobre a realidade material. Son moitas as posíbeis explicacións, mais o que é innegábel é que somos como somos os galegos porque exis- ten todos os seres que creou o noso maxín ao longo da nosa historia para explicar as paisaxes hu- manizadas por aqueles seres que nos precederon. Moitos de nós, e quen lles fala en particular, entramos neste mundo dos mouros coa nor- malidade de quen entra na propia vida, da man de Álvaro Cunqueiro —creo que é de xustiza 7 lembralo— entre moitos outros que nos abriron os ollos a un mundo de seres que sempre esti- veran ao noso carón sen nós saber, e que nós nomeáramos doutras maneiras para conxurar os medos de neno, onde mesmo o vento era un ser tan material. Lémbroo ás veces cando escoito o falar do vento como un ser vivo: na nenez pensabamos que o vento viña habitar o lugar que deixaran baleiro os humanos que partiran e que ocuparon as sombras dos mortos amados. Deses seres que viven e non se ven escoitamos falar nestas xornadas. Son a alma de todo pobo, nese diálogo entre os vivos e os seres do maxín aos que lles demos cualidades positivas ou os demonizamos, e cos que os pobos coma o noso construíron e constrúen a súa historia. Mesmo aqueles a quen lles foi expropiado o relato da súa propia historia seguiron construíndo cultura, como foi tamén o caso do pobo galego. Facermos que sigan vivos na mitoloxía popular significa potenciarmos a súa capacidade de crear novas historias. É unha moi eficaz ferramenta para que non nos uniformice a colonización cultural, para que non convertan unha cultura milenaria nun corpo inerte sen alma. Cesáreo Sánchez Iglesias Presidente da Asociación de Escritoras e Escritores en Lingua Galega 8 Cando desde a Sección de Literatura de Tradición Oral da AELG decidiamos os contidos des- tas V Xornadas de Literatura de Tradición Oral dubidabamos en se era oportuno e, sobre todo, en como afrontarmos o debate sobre estes personaxes da nosa mitoloxía popular. Os mouros e as mouras, os personaxes que máis nos identifican coa nosa memoria mítica, sempre xeraron con- fusión, discusión e polémica.