Turyzm 2015, 25/1 Sławomir Sobotka Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie Katedra Architektury Krajobrazu i Agroturystyki [email protected] Anna Długozima Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie Katedra Sztuki Krajobrazu [email protected] WALORYZACJA NIEUŻYTKOWANYCH CMENTARZY LUTERAŃSKICH NA TERENIE NADLEŚNICTW MASKULIŃSKIE I PISZ A MOŻLIWOŚCI ROZWOJU TANATOTURYSTYKI Zarys treści: W niniejszym artykule przedstawiono wyniki badań 67 nieużytkowanych cmentarzy luterańskich, znajdujących się na gruntach nadleśnictw Pisz i Maskulińskie (południowa część województwa warmińsko-mazurskiego). Zinwentaryzowano nagrobki, roślinność oraz określono rodzaj, powierzchnię cmentarzy oraz współrzędne geograficzne za pomocą odbiornika GPS. Przed- stawiono również waloryzację cmentarzy na przykładzie obiektów z nadleśnictwa Maskulińskie. Najlepiej zachowane i/lub naj- bardziej interesujące cmentarze zostaną objęte szlakiem turystycznym. Słowa kluczowe: nieużytkowane cmentarze luterańskie, tanatoturystyka, miejsca pamięci, roślinność cmentarzy, waloryzacja cmentarzy. 1. WSTĘP Jednym z elementów turystyki kulturowej jest tanato- rystycznego może zacząć funkcjonować w świado- turystyka . Jest ona zogniskowana na odwiedzaniu mości współczesnych jako obiekt przybliżający skom- miejsc związanych ze śmiercią (SEATON 1996). Wydaje plikowaną historię regionu i wynikającą z niej sytuację się, że istotnym elementem powinna być ochrona oraz narodowościową przed II wojną światową. Bowiem upowszechnianie wiedzy o nieużytkowanych cmenta- 95,3% ludności w obrębie 10 powiatów mazurskich, tj. rzach luterańskich (ewangelickich). gołdapskiego, ełckiego, piskiego, mrągowskiego, gi- W byłym województwie olsztyńskim spośród 1136 życkiego, węgorzewskiego, oleckiego, szczycieńskie- cmentarzy założonych przed 1945 r. aż 855 (tj. 75,2%) go, nidzickiego i ostródzkiego, przed 1945 r. stanowili stanowiły obiekty luterańskie (ewangelickie). W przy- protestanci. Byli to zarówno Mazurzy (ewangelicy padku czterech powiatów mazurskich (ostródzki, ni- polskojęzyczni), jak i w mniejszym stop-niu ludność dzicki, szczycieński i mrągowski) na 567 cmentarzy pochodzenia niemieckiego (OLDENBERG 2000). przypadało 477 luterańskich (ewangelickich). Zatem Artykuł obejmuje uwarunkowania historyczne, odsetek wspomnianych obiektów był większy i wy- krajobrazowe oraz społeczno-kulturowe związane nosił 84,1%. Większość tych cmentarzy zlokalizowa- z cmentarzami na Mazurach, a także waloryzację nie- nych w byłym województwie olsztyńskim jest nie- użytkowanych obiektów luterańskich na terenie nad- użytkowana od wielu dziesiątków lat (LEWANDOWSKA leśnictwa Maskulińskie. Praca badawcza ma na celu 2012). stworzenie szlaku cmentarzy w obrębie Leśnego Kom- Zasób nieużytkowanych cmentarzy luterańskich pleksu Promocyjnego „Lasy Mazurskie”. na Mazurach przystosowanych do użytkowania tu- 70 Turyzm 2015, 25/1 2. PRZEGLĄD LITERATURY − świadectwo jakiegoś wydarzenia w dziejach społeczności (np. epidemie, wojna); − przestrzeń „śmierci oswojonej” (gdzie żyjący R. DUBOS (1986, s. 26) podaje, że „najtrwalszym pom- spotykają się z pokoleniami, które odeszły; nikiem danej społeczności jest stworzony przez nią it.mragowo.pl/szlaksentymentalnypostarych rodzaj krajobrazu”. Na podstawie jego fizjonomii, cmentarzach,8,1954, pl.html); stanu zachowania i przekształceń poszczególnych − ogród dla żywych (DŁUGOZIMA 2011); komponentów można odczytać, jacy ludzie w nim − przestrzeń terapeutyczną (R HOADS 1995, FRAN - egzystowali. Jednym z jego elementów są cmentarze CIS , KELLAHER 2005); (KNERCER 2004a). Według K. REMBOWSKIEJ (2002) − miejsce rekreacji (SZUMAŃSKI 2005); cmentarz jest wytworem kultury i nadaje specyficzny − charakter krajobrazowi kulturowemu. Stanowi bo- miejsce spotkań (T ANAŚ 2013). wiem istotną składową tego krajobrazu o zróżnico- Ponadto cmentarz coraz częściej jest postrzegany wanej symbolice, w zależności od specyfiki kulturowej jako istotny element zagospodarowania, budujący kul- danej społeczności. turę przestrzeni czy wizerunek jednostki osadniczej Społeczność lokalna konstytuuje się poprzez zako- (TANAŚ 2008). rzenienie, szacunek do historii, przodków […] bo- Badania cmentarzy koncentrują się głównie na ich wiem „to właśnie groby ojców wiążą nas najsilniej roślinności (STYPIŃSKI 1978, DORDA 1985, LISOWSKA , SUDNICK -WÓJCIKOWAKA , GALERA 1994, HOŁDYŃSKI , z ziemią, na której wyrastaliśmy” (KOWALIK 2006, s. 29). Cmentarz dla każdej społeczności jest miejscem ŻURKOWSKA 2001, WIKA i in. 2005, CZARNA , PISKORZ szczególnym. W świadomości społeczeństwa utrwalo- 2005, CZARNA , ANTKOWIAK 2008, JĘDRZEJKO , WALUSIAK ny jest pogląd, że styka się nań przeszłość ze współ- 2008, MAJGIER , RAHMONOV 2013). W mniejszym stop- niu są to badania etnologiczne (ŻURKOWSKA 2008) czesnością (ŁAGUNA 2006), wspólnota żywych ze i archeologiczne (ANDRZEJEWSKI i in. 1998) oraz ekolo- wspólnotą umarłych (KOLBUSZEWSKI 1996). Ponadto stanowi on źródło wiedzy o społeczności lokalnej. Ten giczne (RAHMONOV , JĘDRZEJKO , MAJGIER 2010). Intere- sam autor stwierdza, że cmentarz jest swoistym sujące oraz szeroko zakrojone badania przeprowadziła testem kultury, ponieważ daje świadectwo ludzkich również A. DŁUGOZIMA (2011), analizując aspekt histo- losów. Stanowi on odbicie całego społeczeństwa – jego ryczny, społeczny i kompozycyjny cmentarzy Biesz- czad oraz wybranych obiektów Warmii i Warszawy. hierarchiczności i mentalności (THOMAS 1991). Na wielu obszarach Polski, w szczególności po II wojnie Ogółem przebadała 162 cmentarze. światowej, dokonały się zmiany ludnościowe i bada- Warto również wspomnieć o badaniach w odnie- nie cmentarzy pozwala na usystematyzowanie wiedzy sieniu do Europejskiej Konwencji Krajobrazowej, która na temat kultury duchowej i materialnej lokalnej spo- zawiera zapisy o konieczności podjęcia prac nad iden- łeczności. tyfikacją i oceną krajobrazów […], w tym krajobrazów kulturowych. Wspomniane zalecenia uwzględniono w W polskiej tradycji kulturowej cmentarz odgrywa toku badań 13 nieużytkowanych cmentarzy luterań- ważną rolę. Stanowi on: skich w gminie Barwice i Połczyn-Zdrój, w wojewódz- − strefę sacrum (świętą przestrzeń, której cha- twie zachodniopomorskim (B ORYSIAK , PILARSKA 2014). rakter wynika z faktu złożenia oraz przechowy- wania szczątków wielu pokoleń); − archiwum (zbiór informacji o historii społecz- ności lokalnych); 3. CHARAKTERYSTYKA I KRYTERIA − muzeum (zbiór dzieł sztuki sepulkralnej będąc- WYBORU OBSZARU BADAŃ ych odzwierciedleniem swojej epoki); − park (posiada istotne walory przyrodnicze, kompozycję krajobrazową przepełnioną smut- Z danych pozyskanych z nadleśnictw (w 2014 r.) kiem, melancholią i refleksją nad przemijaniem) wynika, że na terenie województwa warmińsko-ma- (MICHAŁOWSKI 2001); zurskiego w 32 (spośród 36) nadleśnictwach występu- ją cmentarze luterańskie. Ogółem jest ich 370, łącznie − materiał źródłowy w dziedzinach heraldyki, ge- z dwoma obiektami w lesie koło Popielna, admini- nealogii, biografistyki; strowanym przez Stację Badawczą Polskiej Akademii − źródło wiedzy na temat ówczesnej kompozycji Nauk. Mediana dla nadleśnictw wynosi 7. Najwię- cmentarza; cej nieużytkowanych cmentarzy luterańskich, bo 192 − pełen symboli element krajobrazu; (51,9% ogółu), znajduje się w sześciu nadleśnictwach. − 1 identyfikator nieistniejących osad; Pięć z nich, tj. Pisz (46) , Ełk (43), Borki (31), Drygały − świadectwo współczesnej kultury (odnosi się to (22) i Maskulińskie (21), jest położonych w obrębie do stanu zachowania cmentarza); Mazur i zarządzanych przez Regionalną Dyrekcję La- Artykuły 71 sów Państwowych w Białymstoku. Z kolei nadleśnic- nego „Lasy Mazurskie”, 2013 i mapy przyrodniczej two Srokowo (29) jest zlokalizowane poza obszarem Leśny Kompleks Promocyjny Lasy Mazurskie w skali Mazur i administrowane przez Regionalną Dyrekcję 1 : 100 000). Teren jest bardzo atrakcyjny pod wzglę- Lasów Państwowych w Olsztynie. dem budowy geomorfologicznej i walorów przyrod- Odsetek dobrze i średnio zachowanych nieużytko- niczych oraz rozwiniętej bazy turystycznej, również wanych cmentarzy luterańskich w nadleśnictwach na w zakresie funkcjonujących szlaków turystycznych terenie województwa warmińsko-mazurskiego wyno- i tras pieszych, konnych oraz rowerowych. Bogactwo si 30% (stan zachowania cmentarzy w 2013 r.). Najle- przyrodnicze obszar badań zawdzięcza Puszczy Pis- piej zachowane cmentarze znajdują się w nadleśnic- kiej, położonej na pograniczu dwóch odmiennych twach zlokalizowanych na terenie Mazur (w rozumie- form geomorfologicznych, ukształtowanych w wyni- niu etnicznym), gdzie wspólnoty luterańskie (choć ku działalności lądolodu skandynawskiego. W części nieliczne) przetrwały do dziś. Jest to nadleśnictwo północnej są to tereny moren czołowych, zaś w po- Szczytno, Strzałowo, Maskulińskie, Pisz, Drygały, Bor- łudniowej dominują płaskie obszary sandrowe i wyd- ki i Ełk. my. Zgodnie z regionalizacją fizycznogeograficzną Opierając się na stwierdzonej dużej liczbie nieużyt- Polski J. KONDRACKIEGO (1998) kompleks położony kowanych cmentarzy luterańskich oraz na atrakcyj- jest w makroregionie Pojezierza Mazurskiego. ności środowiska przyrodniczego wybrano do badań Leśny Kompleks Promocyjny „Lasy Mazurskie” terenowych bezpośrednio sąsiadujące ze sobą nadleś- buduje przyrodniczy potencjał turystyczny Mazur. nictwa, tj. Pisz i Maskulińskie (rys. 1). Jest on zlokalizowany w południowej części Krainy W 2002 r. powołano Leśny Kompleks Promocyj- Wielkich Jezior Mazurskich. W obrębie Kompleksu na ny „Lasy Mazurskie”. Jego powierzchnia wynosi terenie nadleśnictw znajdują się 94 nieużytkowane