Epifania pustki (¡¡) Literatura, język i kultura Japonii Joanna Wolska-Lenarczyk Epifania pustki Wizja pięknej śmierci w Hojo no umi Yukio Mishimy (1925-1970) WYDAWNICTWO UNIWERSYTETU JAGIELLOŃSKIEGO 4 Seria: Literatura, język i kultura Japonii Publikacja dofinansowana przez Fundację im. Takashimy oraz Instytut Orientalistyki Uniwersytetu Jagiellońskiego RECENZENT prof. dr hab. Mikołaj Melanowicz PROJEKT OKŁADKI Marcin Bruchnalski Na okładce: Apollo Belwederski, posąg, kopia rzymska (130–140 n.e.), Museo Pio Clementino, Cortile Ottagno http://commons.wikimedia.org/wiki/File%3ABelvedere_Apollo_Pio-Clementino_Inv1015.jpg © Copyright by Joanna Wolska-Lenarczyk & Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Wydanie I, Kraków 2014 All rights reserved Niniejszy utwór ani żaden jego fragment nie może być reprodukowany, przetwarza- ny i rozpowszechniany w jakikolwiek sposób za pomocą urządzeń elektronicznych, mechanicznych, kopiujących, nagrywających i innych oraz nie może być przecho- wywany w żadnym systemie informatycznym bez uprzedniej pisemnej zgody Wydawcy. ISBN 978-83-233-3613-6 www.wuj.pl Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Redakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Kraków tel. 12-663-23-81, tel./fax 12-663-23-83 Dystrybucja: tel. 12-631-01-97, tel./fax 12-631-01-98 tel. kom. 506-006-674, e-mail: [email protected] Konto: PEKAO SA, nr 80 1240 4722 1111 0000 4856 3325 5 Ogród był pusty. Honda pomyślał, że dotarł do miejsca, gdzie nie było pamięci, gdzie niczego nie było. Milczący ogród tonął w południowych promieniach letniego słońca. Yukio Mishima, Tennin gosui Dla Mamy 6 7 Spis treści Podziękowania ................................................................................................... 15 Nota redakcyjna ................................................................................................. 16 1. Wstęp .............................................................................................................. 17 1.1. Yukio Mishima – biografia i stan badań nad jego twórczością .............. 17 1.2. Charakterystyka Hōjō no umi ................................................................ 23 1.3. Metodologia ........................................................................................... 26 1.4. „Pięć kodów” a lektura tekstu tetralogii ................................................ 27 2. Semantyka tytułów powieści składających się na tetralogię Hōjō no umi ..... 29 2.1. Wprowadzenie ....................................................................................... 29 2.2. Hōjō no umi ........................................................................................... 31 Związek tytułu tetralogii Hōjō no umi z symboliką powieści. Antyte- tyczny wizerunek morza ......................................................................... 32 Mare Fecunditatis – jałowe morze na Księżycu ..................................... 33 Antyindywidualna natura księżyca .......................................................... 34 Księżyc i morze synonimami kosmicznej pustki i śmierci...................... 36 Pusty ogród niepamięci ........................................................................... 41 Wizerunek morza i księżyca w tytule Hōjō no umi ................................. 45 „Morze płodności” – przepełniona ironią metafora życia i śmierci ........ 47 „Śmierć boga” (utrata boskości cesarza) u podstaw „koncepcji pustki” Mishimy symbolizowanej przez Hōjō no umi ......................................... 48 2.3. Haru no yuki – tytuł wiersza czy poetycka metafora ............................. 50 „Wiosenny śnieg” – chaos burzący odwieczny porządek rzeczy ........... 51 Deszyfracja tekstu ................................................................................... 52 Tabu i złamanie sankcji cesarskiej ........................................................... 53 Estetyka dworska epoki Heian punktem odniesienia dla tytułu .............. 53 Zarys fabuły ............................................................................................. 54 Koncepcja piękna dworskiego we współczesnej powieści. Scena sanny jako bezpośrednie nawiązanie tytułu do tekstu Haru no yuki ................. 55 Mitate ....................................................................................................... 56 Kategorie estetyczne Heian w tekście Haru no yuki: mujōkan, yūgen .... 56 „Ślady” Genji monogatari w tekście ....................................................... 58 Iroka, miyabi, en – symbole dworskiego wyrafinowania ........................ 59 Mono no aware i koncepcja „pasywnego przeżywania estetycznego znużenia” Yoshinoriego Ōnishiego w kontekście Haru no yuki ............. 63 Motyw bieli w tekście w odniesieniu do frazy „wiosenny śnieg” ........... 67 „Kiyoaki”, czyli „czysty i piękny” – imię głównego bohatera aluzją do koncepcji piękna dworskiego .................................................................. 68 8 Poetyckie pole kontekstów wyznaczone przez „wiosenny śnieg” .......... 70 „Wiosenny śnieg” poetycką metaforą wyrafinowanego piękna dworskiego skonfrontowanego z nieuchronnością śmierci .................... 71 2.4. Homba – piękno zawarte w „czystym działaniu” .................................. 72 Homba – „koń” w galopie, czy może „konie”? ....................................... 72 Wizerunek konia w powieści ................................................................... 73 Tytuł aluzją do walki, krwi i śmierci – motywów dominujących w powieści ............................................................................................... 75 Koncepcja czystości u podstaw działania rebeliantów Shimpūren i Ligi Boskiego Wiatru Ery Shōwa ................................................................... 75 Koncepcja śmierci oczyszczającej z wszelkiej winy ............................... 77 Etyka bumbu ryōdō oraz wpływ nauk Wang Yangminga na postawę moralną głównego bohatera powieści ..................................................... 78 Dzikość i gwałtowność konia konotacją atrybutów aramitama. Odniesienia na płaszczyźnie semantycznej do rozkładu moralnego elit, będącego zarzewiem buntu Ligi Boskiego Wiatru Ery Shōwa ............... 80 Isao – ideał męskiego piękna ewokowanego przez tytuł ......................... 82 Surowość, prostota, tężyzna fizyczna nieodzownymi atrybutami mę- skości symbolizowanej przez pierwiastek masuraoburi ......................... 84 Harmonia pięknego ciała i „czystego działania” ..................................... 85 „Piękno to uroczy galopujący koń” ......................................................... 87 Działanie u podstaw koncepcji piękna .................................................... 88 Radykalizm i najwyższa determinacja zawarte w koncepcji „czystego działania” ................................................................................................. 88 Isao/„koń w pełnym galopie” – symbol Mishimowskiej idei piękna ...... 90 Idea szlachetnego działania i chwalebnej śmierci w grupie – „konie w galopie” .................................................................................... 90 2.5. Akatsuki no tera – iluzoryczność piękna i życia .................................... 92 Świątynia Brzasku – bezpośrednie odniesienie w tekście do nazwy Wat Arun ......................................................................................................... 92 Akatsuki no tera jako symbol sztuki – ideał formy będący synonimem blichtru, sztuczności i monotonii ............................................................. 94 Iluzja ludzkiej egzystencji ....................................................................... 94 Wiara w reinkarnację lekarstwem na śmiertelną naturę człowieka ......... 95 Tytuł odniesieniem do tajemniczego bóstwa odpowiedzialnego za pro- cesy transformacji ................................................................................... 96 Rola Jin Jan (Światło Księżyca) w procesie przemian ............................ 97 Pseudoartyści na usługach sztuki ............................................................ 98 Fuji, czyli raz jeszcze piękno, które zwodzi ............................................ 99 Sztuka jest iluzją ..................................................................................... 100 9 2.6. Tennin gosui – upadek „aniołów” i rozpad koncepcji transmigracji. Nicość ........................................................................................................... 101 Opowieść o „Szacie z piór” ..................................................................... 101 Tennin gosui – historia anioła, któremu nie udaje się powrócić do nieba 102 Tōru – „fałszywe wcielenie” ................................................................... 104 „Pięć oznak upadku anioła” ..................................................................... 105 Rozkład fizyczny ciała i śmierć głównymi konotacjami tytułu Tennin gosui ........................................................................................................ 106 Jałowość koncepcji transmigracji. „Ja”, którego nigdy nie było ............. 107 Intelektualne rozczarowanie – na krańcach iluzji i pustki ....................... 107 2.7. Semantyka tytułów powieści w świetle „pięciu kodów” ....................... 108 3．Historyczne uwarunkowanie świata przedstawionego ................................... 111 3.1. Tło historyczne i rola jednostki w historii ............................................. 111 3.2. Kilka uwag o faktach historycznych .....................................................