Rapportage Archeologische Monumentenzorg 210 ‘Tmeeste ende tgrootste van alle cloisteren, wel begraven mit wyden graften’ Waardestellend archeologisch onderzoek naar het cistercienser- klooster Klaarkamp (gem. Dantumadeel) in september 2010 J. van Doesburg & J. Stöver ‘Tmeeste ende tgrootste van alle cloisteren, wel begraven mit wyden graften’ Waardestellend archeologisch onderzoek naar het cistercienser- klooster Klaarkamp (gem. Dantumadeel) in september 2010 J. van Doesburg & J. Stöver Met bijdragen van O. Brinkkemper, F. Laarman, J. Nienker, B. van Os & D. Spiekhout. Colofon Waardestellend archeologisch onderzoek naar het cistercienserklooster Klaarkamp (gem. Dantumadeel) in september 2010. ‘Tmeeste ende tgrootste van alle cloisteren, wel begraven mit wyden graften’ Auteurs: J. van Doesburg & J. Stöver Met bijdragen van: O. Brinkkemper, F. Laarman, J. Nienker, B. van Os & D. Spiekhout. Illustraties: M. Haars (BCL-Archaeological support), Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, Frans de Vries (omslag). Opmaak en productie: uNiek-Design, Almere ISBN/EAN: 9789057992025 © Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, Amersfoort, 2012 Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed Postbus 1600 3800 BP Amersfoort www.cultureelerfgoed.nl 3 Samenvatting — ‘Tmeeste ende tgrootste van alle cloisteren, wel begra- delijke terreindeel en zijn enkele sleuven gegra- ven mit wyden graften’zo wordt het bij het Friese ven op het zuidelijke deel. Het archeologische Rinsumageest gelegen Cistercienzerklooster onderzoek komt deels voort uit vragen vanuit de Klaarcamp in een uit 1468 daterend spionage- gemeente Dantumadeel en de provincie Frylân rapport aan Karel de Stoute omschreven.1 Deze ten aanzien van randvoorwaarden voor eventu- beschrijving weerspiegelt de indruk die het ele toekomstige inrichtingsmaatregelen, en an- kloostercomplex op bezoekers van dit deel van derzijds uit de vraag naar de fysieke en inhoude- Friesland in de Middeleeuwen moet hebben ge- lijke kwaliteit van het noordelijke terreindeel in maakt. Het uit baksteen opgetrokken klooster- verband met een mogelijk uitbreiding van het complex torende op een 3-4 m hoge terp ruim beschermde areaal. Het onderzoek heeft uitge- boven de omgeving uit en was in de late 12e wezen dat zich in het noordelijek terreindeel eeuw een van de eerste bouwwerken uitgevoerd verschillende grondsporen bevinden, waaronder in dit bouwmateriaal. Het complex werd omge- greppels/sloten, grachten, kuilen en funderings- ven door een dubbele omgrachting met wallen. resten, daterend uit de kloosterperiode en de Poorten markeerden de toegangen tot het com- periode daarna. Deze sporen hangen waar- plex. In de loop van de Middeleeuwen wist het schijnlijk samen met bebouwing op en het ge- klooster een grondbezit van meer dan 4.000 ha bruik van dit terreindeel. De sporenconcentratie op te bouwen. Landerijen en boerderijen lagen wordt begrensd door een 17 m brede gracht. verspreid over heel Noordelijk Oostergo, van Deze gracht is, evenals enkele andere, ook aan Leeuwarden tot aan Schiermonnikoog. de zuidzijde gevonden. De door Van Giffen ge- Gedurende de Tachtigjarige Oorlog, rond 1580, documenteerde resten van de kloostergebou- kwam een einde aan het kloostercomplex. Op wen zijn niet meer aanwezig. Wat resteert zijn last van de Staten van Friesland werd het com- met afbraakpuin opgevulde sporen. Verder be- plex ontmanteld, waarbij de opstallen werden vinden zich hier grondsporen en terplagen uit de gesloopt, de wallen geslecht en de grachten ge- Romeinse tijd en Middeleeuwen. Alle sporen ko- dempt. Een van de redenen voor sloop was dat men direct onder de bouwvoor tevoorschijn. men vreesde dat het complex door Spaanse Aan de zuidwestzijde zijn enkele grachten ge- troepen zou worden gebruikt als vesting. Hier vonden waarin afval van werkplaatsen is gede- wraakte zich het weerbare karakter van het poneerd: smeedslakken en hamerslag van een voormalige kloostercomplex. Vanaf 1858 viel de smidse, koperslakken en bronsdruppels van een terp waarop het klooster lag ten prooi aan bronsgieterij, afsnijsels van een schoenmakerij terpafgavingen. Tot 1942 werden vele tonnen en een pakket vensterglas van een glazenier. Dit vruchtbare terpaarde afgegraven en afgevoerd. terreindeel lijkt in de Middeleeuwen te zijn op- Tijdens de afgravingen konden in de periode gehoogd, waardoor het beter aansloot op de ten 1939-1941 door A.E. van Giffen opgravingen wor- oosten daarvan gelegen terp. den gedaan. OP basis van de resultaten kan worden gecon- Met het opruimen van de resten van het klooster cludeerd dat het noordelijke deel zou moeten verdween evenwel niet de belangstelling voor worden bijbeschermd. Het terreindeel bevat het complex. Klaarkamp staat nog steeds in de archeologische sporen die een waardevolle aan- belangstelling van velen. Dit geldt niet alleen vulling vormen op die in het zuidelijke deel. Voor voor (bouw)historici en archeologen, maar vooral wat betreft toekomstige inrichtingsplannen is voor inwoners van de gemeente Dantumadeel. terughoudendheid geboden. De archeologische Dit heeft onder andere geleid tot de oprichting resten bevinden zich vrijwel direct onder het hui- van de Stichting Klooster Claerkamp. Deze stich- dige maaiveld en zijn hierdoor uitermate kwets- ting beijvert zich al jaren om het kloosterverle- baar, mede doordat ze in organische terplagen den zicht- en beleefbaar te maken. zijn ingegraven die zettingsgevoelig zijn. In 2008 is het zuidelijke deel van het klooster- Concluderend kan gesteld worden dat het hier complex aangewezen als acheologisch rijkmo- om een zeer belangrijk monument gaat, dat zijn nument. De resultaten van de opgravingen van reputatie na vele eeuwen nog steeds eer aandoet. Van Giffen, gecombineerd met het feit dat com- plex een belangrijk ‘lieu de memoire’ is, vormden de basis hiervoor. In september 2010 is een waarderend onderzoek uitgevoerd op het noor- 1 Zoals geciteerd in Mol (2006, 12). Inhoud Samenvatting 3 1 Inleiding 7 1.1 Aanleiding tot het onderzoek 7 1.2 Administratieve gegevens van het onderzoek 8 1.3 Achivering en documentatie 8 2 Vooronderzoek 9 2.1 Bureauonderzoek 9 2.2 Archeologische waarnemingen en onderzoek 18 2.3 Archeologische verwachting 23 3 Doel- en vraagstellingen en aanpak veldonderzoek 25 3.1 Doel- en vraagstellingen 25 3.2 Methoden en technieken 25 4 Resultaten van het onderzoek: de stratigrafie en de grondsporen 29 4.1 Inleiding 29 4.2 Verticale Stratigrafie 29 4.3 De grondsporen 30 5 Resultaten van het onderzoek: de vondsten 47 5.1 Inleiding 47 5.2 Aardewerk 47 5.3 Keramisch bouwmateriaal 54 5.4 Metalen objecten 55 5.5 Metaalslakken 57 5.6 Glas 61 5.7 Natuursteen 64 5.8 Leer 64 5.9 Botmateriaal 66 5.10 Botanische macroresten 69 6 Interpretatie 73 6.1 De onderzoeksresultaten in bredere context 73 6.2 Archeologische waardering van het noordelijke terreindeel 76 7 Conclusies en aanbevelingen 79 7.1 Beantwoording onderzoeksvragen 79 7.2 Aanbevelingen 81 Literatuur 83 Bijlagen 86 190 192 194 196 594 Raard Dokkum 592 590 Rinsumageest Damwoude Bron: Topogra sche Dienst Emmen Bron: Topogra sche 1:50.000 Gebouw Bos Weiland Begraafplaats Water Doorgaande wegen Bouwland Boomgaard/kwekerij Zand Onderzoekslocatie Afb. 1.1 Situering van het onderzoeksgebied. 7 1 Inleiding — ter aanwezig zijn. Deze resten zijn nog niet ge- 1.1 Aanleiding tot het onderzoek waardeerd. Onderhavig onderzoek voorziet in deze waardering. Indien uit dit onderzoek blijkt dat de resten voldoende inhoudelijke en fysieke Het terrein herbergt de resten van het cisterciën- kwaliteit hebben, dan zal worden overwogen om zer klooster Klaarkamp, de eerste vestiging van de bescherming van het klooster met deze noor- deze orde in de Nederlanden. Vanwege de delijke delen uit te breiden. Hiermee zou een archeologische waarde van het terrein en zijn compleet kloosterensemble zijn beschermd, wat betekenis van ‘lieu de memoire’ heeft de minister een goede aanvulling zou betekenen voor het van OCW besloten dit terrein in het kader van de huidige monumentenbestand. beschermingsagenda 2008 tot archeologisch rijksmonument aan te wijzen.2 De aanwijzing Het veldwerk is uitgevoerd in de periode 13-24 van dit terrein is geschied op basis van door A.E. september 2010. Het veldwerk stond onder lei- van Giffen in de periode 1939-1941 uitgevoerd ding van J. van Doesburg ( senior onderzoeker archeologisch onderzoek, waarbij resten van de Middeleeuwen en Nieuwe tijd, sector Kennis), kloosterbebouwing zijn blootgelegd.3 bijgestaan door K. Greving en W. Jong (respec- De archeologische waarde van de niet afgegra- tievelijk veldtechnicus en veldtechnicus/geodeet, ven delen van het monument is zonder meer van sector Kennis) en W. Derrickx (sector Kennis). De nationaal belang. Hetzelfde geldt voor de relicten graafmachine is geleverd door de fimra Brouwer van de terpafgraving. Daarnaast is Klaarkamp en Brouwer uit Eastermar. Het veldwerk was als eerste cisterciënzerklooster in Noord- mede mogelijk dankzij de tomeloze inzet van Nederland een belangrijk lieu de memoire. vele vrijwilligers, waarvan sommige zich bezig Onbekend is, of de destijds door Van Giffen on- hebben gehouden met de metaaldetectie en an- derzochte kloosterresten in de bodem bewaard dere behulpzaam zijn geweest bij de vondstver- zijn gebleven, of dat deze door hem of in het ka- werking. Het veldwerk kwam tot stand in nauwe der van de commerciële terpafgraving zijn ge- samenwerking met de terreineigenaren, de heer ruimd. De Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed P. Zijlstra en Staatsbosbeheer, de gemeente heeft deze informatie nodig om in de toekomst Dantumadiel, vooral