1 IKONY-OBRAZY W ŚWIĄTYNIACH RZYMSKO-KATOLICKICH DAWNEJ RZECZYPOSPOLITEJ Habent sua fata imagines Rodzicom 2 3 Biblioteka Tradycji nr CV Mirosław Piotr Kruk IKONY-OBRAZY W ŚWIĄTYNIACH RZYMSKO-KATOLICKICH DAWNEJ RZECZYPOSPOLITEJ Collegium Columbinum Kraków 2011 4 Opiniodawcy dr hab. Piotr Krasny, Uniwersytet Jagielloński prof. dr hab. Aleksander Naumow, Università Ca’ Foscari, Venezia Na okładce s. I: Matka Boska z Jezusem, ikona w tabernakulum w ołtarzu, szkoła italo- -kreteńska, ok. 1500, dr. temp., złocenia, 28 x 23 cm, Kalwaria Zebrzydowska, kaplica św. Anny w obrębie murów kl. bernardynów. Fot. M.P. Kruk, 2008 s. IV: Matka Boska Nieustającej Pomocy, replika ikony w zakończeniu nawy bocznej, Kraków-Ruczaj, k. rzym.-kat. pw. Zesłania Ducha Św. Fot. M.P. Kruk, 2010 Projekt okładki: Agnieszka Walecka-Rynduch Opracowanie indeksów i korekta merytoryczna: Mirosław P. Kruk Redaktor Wydawnictwa: Elżbieta Białoń Redaktor techniczny: Krzysztof Marek Szwaczka, Jacek Zaryczny © Mirosław Piotr Kruk, Kraków 2011 © Collegium Columbinum, Kraków 2011 Wydanie książki dofinansował Uniwersytet Gdański Wydawca Collegium Columbinum 31-831 Kraków, ul. Fatimska 10, tel./fax: (+48) 12 641-42-54 32-720 Nowy Wiśnicz, ul. Zamkowa 10 (Palais Valdolfo) tel./fax: (+48) 14 685-54-65 www.columbinum.com.pl [email protected] • [email protected] ISSN 1895-6076 ISBN 978-83-7624-081-7 5 Spis treści Wprowadzenie 7 I. Badania nad recepcją ikon w świątyniach rzymsko-katolickich Europy 15 Podsumowanie 23 II. Ikony – obrazy w kościołach Rzeczypospolitej 27 II.1. Ikony g r e c k i e (z obszaru Bałkan) rozpoznane 29 II.2. Ikony g r e c k i e domniemane 38 II.3. Ikony g r e c k i e legendarne 49 II.4. Graeco opere – dzieła, czy greckie? – wzmiankowane 59 Podsumowanie 61 II.5. Dymitriady i wojny z Księstwem Moskiewskim jako źródło pozyskania ikon moskiewskich 62 II.5.1. Ikony moskiewskie w Królestwie Polskim 64 II.5.2. Ikony moskiewskie w Wielkim Księstwie Litewskim 81 II.6. Ikony moskiewskie domniemane 89 II.7. Ikony moskiewskie legendarne 96 II.8. Ikony moskiewskie a czasem ruskie – wzmiankowane 97 Podsumowanie 106 II.9. Ikony ru s k i e (z ziem ruskich dawnej Rzeczypospolitej) – rozpoznane 108 II.10. Ikony r u s k i e domniemane 125 II.11. Ikony r u s k i e wzmiankowane 130 Podsumowanie 133 III. Topoi losów i cudów ikon-obrazów w tradycji literackiej i legendach akcentujące ich wschodni charakter 135 III.1. Topos dzieła acheiropoietycznego, apotropaicznego i opiekuńczego 136 III.2. Topos dzieła św. Łukasza, malowanego na drewnie cyprysowym, przyniesionego na Ruś w wianie przez Annę, księżniczkę bizantyńską 139 III.3. Topos medium tatarskiego 146 III.4. Topos zranienia, znieważenia ikony przez innowierców, świętokradztwa i nieudanej kradzieży 149 III.5. Topos nabywania cudownych mocy obrazu przez kontakt z oryginałem 160 III.6. Topos ocalenia miasta i państwa – odwrócenia ataku 162 Podsumowanie 172 IV. Okcydentalizacja – recepcja ikon w kościele rzymsko-katolickim 173 IV.1. Topoi losów i cudów ikon-obrazów w Kościele powszechnym 173 IV.1.1. Topos odnalezienia ikony cudownie ocalałej – uroczystych przenosin do świątyni – oddawania czci przez wiernych różnych obrządków 173 IV.1.2. Topos cudownego wskazania miejsca pozostawienia 180 6 Ikony-obrazy w świątyniach rzymsko-katolickich IV.1.3. Topos płynących (krwawych) łez 183 IV.1.4. Topos wskrzeszenia zmarłych – cudownego przywrócenia wzroku – zdrowia 189 Podsumowanie 192 IV.2. Obrazy w papiestwie piękne ozdobne – nieświętobliwe – opinie o zasadności malowania obrazów religijnych, ich miejscu w świątyni i formach należnej im czci w czasach nowożytnych 192 Podsumowanie 208 IV.3. Funkcja i miejsce ikony-obrazu w kościele oraz charakter i świadectwa kultu 212 Podsumowanie 229 IV.3.1. Sukienki 230 IV.3.2. Korony 241 IV.3.3. Wota 245 IV.3.4. Dary królewskie 269 IV.3.5. Pielgrzymki i procesje 263 IV.3.6. Literatura panegiryczna i religijna 266 IV.4. Zabiegi okcydentalizacyjne dokonane na ikonach 272 IV.4.1. Zmiany w warstwie malarskiej 272 IV.4.2. Ornament tła i obramień zachodni – wtórny i oryginalny 278 IV.4.3. Dodane znaki: herby, inskrypcje, inicjały 280 Podsumowanie 286 IV.5. Repliki obrazowe ikon 286 Podsumowanie 297 Zakończenie 299 Aneks I: Katalog ikon w kościołach rzymsko-katolickich i zakonach Rzeczypospolitej 319 Ikony gr e c k i e (z terenu Bałkanów) rozpoznane 319 Ikony-obrazy g r e c k i e (z terenu Bałkanów) domniemane 323 Ikony moskiewskie rozpoznane 325 Ikony-obrazy moskiewskie domniemane 332 Ikony r u s k i e (z ziem ruskich dawnej Rzeczypospolitej) rozpoznane 335 Ikony-obrazy r u s k i e (z ziem ruskich dawnej Rzeczypospolitej) domniemane 342 Ikony wzmiankowane, niezidentyfikowane 345 Aneks II: Jarosław Giemza, Dwustronna ikona procesyjna Bogurodzicy Hodigitrii i Świętego Mikołaja z 1500 roku, z cerkwi pw. Narodzenia Bogurodzicy w Lesku (Posadzie Leskiej) 358 Bibliografia 361 Skorowidz miejscowości 455 Skorowidz nazwisk 463 Spis niektórych Wydawnictw Collegium Columbinum z zakresu historii sztuki i estetyki 473 Ilustracje/Mapa rozmieszczenia ikon-obrazów w kościołach rzymsko-katolickich dawnej Rzeczypospolitej I-LXXVIII 7 Jedna jest dla wszystkich chrześcijan Matka Miłosierdzia… Jan Władysław Poczobutt-Odlanicki, Pamiętnik (1640-1684) Nayświętsza PANNA MARYA iest miłośierną Mátką, y Opiekunką Narodu wszystkiego Chrześćiańskiego Piotr Hiacynt Pruszcz, Morze łaski Bożej..., Kraków 1740, s. 48 Wprowadzenie Literatura naukowa poświęcona recepcji ikon w Kościele rzymsko-katolickim ma stosunkowo młodą metrykę na tle literatury o charakterze apologetyczno-religij- nym, w której najistotniejszym wyróżnikiem obrazu jest siła jego oddziaływania na wiernych mierzona liczbą uzdrowień, kosztownością ofiarowanych wot i sukie- nek. W tym przypadku jego wartość artystyczna odgrywa rolę drugoplanową, nato- miast znamienne jest to, że wsparciem dla mocy mu przypisywanej są często legen- dy o jego wschodnim pochodzeniu, na ogół trudno weryfikowalne. I ten aspekt, bardziej antropocentryczny, uzyskał w końcu uwagę historyków sztuki 1 skupiających się w przeszłości z reguły na wartości artystycznej dzieła sztu- ki, jego klasyfikacji ikonograficznej oraz warsztatowo-stylistycznej. Dwie nieco od- mienne drogi analizy obrazów – jako samoistnych dzieł sztuki oraz jako dzieł osa- dzonych w kulcie określonej społeczności próbowano godzić od w. XIX, gdy John Ruskin formułował założenia badań nad historią sztuki pojmowaną w aspekcie so- cjologicznym 2. Ten wariant dociekań okazał się w naszej części Europy mniej popu- larny od metodologicznych wskazówek szkoły hamburskiej czy wiedeńskiej 3, które kładły większy nacisk bądź na powiązanie badań z historią, bądź na dziejach sty- lu i form artystycznych. Badania nad sztuką dawną pojmowano często jako zajęcie i zagadnienie elitarne, posiadające jakby odrębne życie w stosunku do otaczającego świata. Zwłaszcza znakomite studia Erwina Panofskiego sprzyjały wysublimowaniu doktryny wielopłaszczyznowych poszukiwań, które miały odsłonić w erudycyjnej analizie złożoność struktury dzieła sztuki jako dzieła kultury, w obrębie której po- wstało 4. I mimo pozornie sprzyjających ku temu warunków po drugiej wojnie świa- towej, gdy nowa doktryna polityczna nie tyle zalecała, co nakazywała tworzenie i zajmowanie się sztuką s p o ł e c z n i e z a a n g a ż o w a n ą, w praktyce oznaczało 1 Zob. analizę funkcjonowania obrazu Santa Maria Maggiore w kulcie ludu rzymskiego (Wolf 1990) czy też przegląd wizerunków maryjnych, które przypisano św. Łukaszowi – Bacci 1998. 2 Nowy wybór pism Johna Ruskina w jęz. polskim: Ruskin 2006. 3 Wölfflin 1962; Piwocki 1970; Kalinowski 1974; Pojęcia, problemy, metody 1976; Białostocki 1980; Belting 2005 [2007], s. 19-21. 4 Panofsky 1939; Panofsky 1971. 8 Ikony-obrazy w świątyniach rzymsko-katolickich to instrumentalne wykorzystanie koncepcji h i s t o r i i s z t u k i b e z n a z w i s k, z drugiej negację wartości badań nad sztuką religijną, z drastyczną redukcją ich za- kresu i rozwoju na przestrzeni kilkudziesięciu lat. To swoiste zapóźnienie objawia się w niektórych krajach byłego bloku wschod- niego trudnością w przezwyciężeniu tzw. p a r adygmatu narodowego, któ- ry jest w nich zjawiskiem stosunkowo nowym, powstałym niejako w reakcji na za- kaz uwypuklania tego co duchowe, zatem wyrastające poza granice, a jednocześnie indywidualne i rodzime, z narzuceniem optyki obsesyjnie obarczonej współczes- nymi podziałami polityczno-konfesyjnymi, a co ma też niestety doraźny wpływ na interpretacje dzieł z przeszłości. Znamienne, że badania wpływu wspomniane- go paradygmatu na jakość badań naukowych od dawna prowadzone w Niemczech, w krajach słowiańskich prowadzone są stosunkowo od niedawna, bądź też pozosta- ją w sferze postulatów 5. Innym zjawiskiem we współczesnych badaniach jest często nadmiernie spirytualistyczny ton analiz malarstwa ikonowego mających wówczas charakter przede wszystkim apologetyczny. Przełomowe, jak się wydaje, gdy idzie o uwzględnienie w większym stopniu aspektu socjologicznego, okazały się być publikacje Hansa Beltinga, profesora Uniwersytetu w Monachium, zwłaszcza jego opracowania analizujące relację mię- dzy obrazem a odbiorcą (Bild und Publikum 1981; Bild und Kunst 1990, wyd. 2 – 1991) 6. W drugim z wymienionych dzieł zwracają uwagę pierwsze słowa Autora: Dzieje obrazów są czymś innym, aniżeli dziejami sztuki 7. Zrealizowane przez Auto- ra założenia pozwoliły prześledzić dzieje najbardziej czczonych wizerunków Marii i Jezusa jako rodzaj dialogu między obrazem i jego odbiorcą, jako relację recepcji ich pierwowzorów w ciągu wieków