inventarisatie historische bebouwing gemeente Loenen * rnf-n pn Tekeningenarchief MIP-rappen Foto-^ieg woRDJ NIET UITGELEEND! «ocktngin\ J \ MurtiMdijli Maartitn Josefine Boers Nine Kullberg Provinciale Planologische Dienst-Utrecht buro monumentenzorg, 1987 1 Tussen Vecht en Angstel historische schets Loenen ^/d \echt Historische schets bij de monument inventarisatie in de gemeente Loenen aan de Vecht Bureau Monumentenzorg PPD Utrecht samenstelling : Josefine Boers Nine Kul!berg redactie : Roland Blijdenstein Loenen aan de Vecht Icbruari 1987 INHOUDSOPGAVE blz Inventarisatieproject 1 Historische ontwikkeling van de gemeente Loenen 5 Bodemgesteldheid 6 Eerste nederzettingen: - kastelen 7 - kerken 11 Vervening en waterhuishouding 13 Transportwegen 15 Boerderijen 18 Lusthoven en plaiziertuinen 20 Nijverheid 23 De vesting Nieuwersluis 27 Nieuwe ontwikkelingen 29 Beschrijving Beschermde Dorpsgezichten 32 Herkomst afbeeldingen 3 5 Omslag: Verwijzende noten 36 Linksonder de Middeleeuwse plattegrond van kasteel Vredelant. Rechtboven de vormen Literatuur 37 van de 18e eeuwse plattegrond van de ves- Overzicht beschreven objecten 39 ting Nieuwersluis. Linksboven het 18e eeuwse theekoepeltje van Vegtlust en tenslotte Inventarisatie theekoepels/tuinhuizen 55 rechtsonder het landhuis Kickenstein uit 1927 Descriptorenlijsten 62 Titelpagina: A. Dorppstraat Loenen, het Moleneind met het herenhuis Welgelegen door P.J. Lutgers ca. 1850. De inventarisatie vormt het basismateriaal voor een ruimer opgevat monumentenbeleid, dat niet INVENTARISATIEPROJECT uitsluitend gebruik maakt van de Monumentenwet, maar ook van de Woningweg, de Wet op de Ruimte- Sinds 1983 houdt de Provinciale Planologische lijke Ordening en de Wet op de Stads en Dorps- Dienst van de provincie Utrecht zich bezig met vernieuwing, waarbij provincie en gemeenten een het inventariseren, beschrijven en documenteren grote taak vervullen. van cultuur-historisch waardevolle objecten, De inventarisatie kan gebruikt worden als basis- nederzettingen en landschappen. lijst voor een monumentenlijst-selectie, als Met als doel het verkrijgen van een zo compleet signaallijst voor het welstandstoezicht, als on- mogelijk overzicht, niet alleen van de door het derbouwing smateriaal voor het opstellen en rijk beschermde monumenten en stads- en dorps- toetsen van bestemmingsplannen en als materiaal gezichten, maar ook van andere cultuur-historisch voor het volkshuisvestings- en stads- en dorps waardevolle zaken in de provincie Utrecht. Met vernieuwingsbeleid. name structuren, jongere bouwkunst en stedebouw na 1850. Tenslotte heeft de inventarisatie grote waarde als documentatie en voorlichting naar eigenaren/ Het inventariseren wordt per gemeente uitgevoerd. bewoners en publiek, zonder wie daadwerkelijke Met name met de in 1986 ingevoerde monumentenwet monumentenzorg niet kan bestaan! waarin de lagere overheden een grotere taak en verantwoordelijkheid t.a.v. monumenten verkregen, Om deze reden wordt door de provincie Utrecht en zullen deze inventarisaties een basisfunctie ver- de gemeente Loenen de inventarisatie afgesloten vullen. met een tentoonstelling. Voorts ligt het in de bedoeling om de nu vol- De provincie Utrecht heeft in eerste instantie tooide inventarisatie, die in feite een gesyste- het initiëren, het coördineren en het in samen- matiseerde beschrijving is, aan te vullen met werking met de gemeente en particuliere organisa- historische gegevens en te bewerken in boekvorm ties tot haar taak gerekend. als onderdeel van een provinciale reeks per ge- meente. De voor U liggende inventarisatie van de gemeente Loenen aan de Vecht is het resultaat van de uni- Inventarisatie, onderzoek en tentoonstellings- forme methodiek welke gehanteerd wordt voor de werkzaamheden zijn verricht door Nine E. Kull- Utrechtse gemeenten. Door toepassing van gesyste- berg en Josefine Boers, studentes van de matiseerde inventarisaties zal het, zowel voor de Reinwardt Academie te Leiden. Dit in het kader provincie al*s het rijk, mogelijk worden gemeenten van de afstudeerfase. Als stagières zijn zij onderling te vergelijken en een gemotiveerde na- begeleid door Drs. R. Blijdenstein (P.P.D. dere selectie te maken zowel per cultuurgebied Monumentenzorg - provincie Utrecht), Ing. C. (b.v. de Vechtstreek) als per categorie (b.v. Dierdorp (Directeur Gemeentewerken Loenen) en kerken). Dhr. P. Berghuis (Reinwardt Academie Leiden). De buitenplaatsen zijn beschreven door R. Roowaan, student kunstgeschiedenis te Amsterdam onder begeleiding van Drs. R. Blijdenstein. WAT IS GEÏNVENTARISEERD Daarnaast is medewerking verleend door een aantal vrijwilligers onder leiding van Dhr. E. Munnig Deze inventarisatie omvat een zo compleet moge- Schmidt. Het archiefonderzoek werd ondersteund lijk overzicht van objecten, gebouwen en 'gebieden door Mevr. E.E. Brandes en Mevr. G.E. Verhaar, die een cultureel-historische waarde bezitten. Dhr. J. Daams (Historische Kring Loosdrecht) en Zij herinneren ons aan een bepaalde periode, ont- Dhr. D.T. Koen (Rijks Archief Utrecht Topografische wikkeling of een historische gebeurtenis. Atlas). Bovendien is hulp geboden door Dhr. P. Meijer Het gaat hierbij niet alleen om de rijksmonumen- (Rijksdienst voor de Monumentenzorg te Zeist) en ten of beeldbepalende gebouwen (binnen beschermde Dhr. A.J.A.M. Lisman (Oudheidkundig Genootschap dorpsgezichten) of buitenplaatsen, maar ook om Niftarlake). boerderijen, bruggen, sluizen, houten huizen, De uitgebreide computerverwerking is verricht door toegangshekken, straatmeubilair en structuren. Mevr. A. Schot-Dolman (Gemeentewerken Loenen). Geïnventariseerd zijn in totaal 472 objecten: 169 rijksmonumenten (RM) 32 beeldbepalende panden (BB) 268 gebouwen/objecten zonder status 45 structuren 3 archeologische gebieden HOE IS GESELECTEERD Hiervoor zijn een aantal criteria opgesteld. Bij de beschrijvingen is het de motivering die de meest waardevolle aspecten benaderd. De opgestelde criteria volgen in grote lijnen die criteria, die de Rijsdienst voor de Monu- mentenzorg heeft ontwikkeld. Zij geven echter een bredere benadering dan de criteria omschre- ven door de Monumentenwet: schoonheid, betekenis voor de wetenschap, volkskundige waarde, geschied- kundige herinneringen. 1. Situeringswaarde: a. Stedebouwkundige betekenis als belangrijk restant van een historisch stedebouwkundig concept en/of als geheel of onderdeel van een historische aanleg of verkaveling. b. Betekenis als onderdeel van een ensemble of Dit resulteert in een kwalificatie van het be- complex. schreven object ingedeeld volgens 3 categorieën: c. Van belang vanwege de visuele, historische of functionele relatie met de park/tuinaanleg. cat. 1. zeer waardevol d. Van belang als oriëntatiepunt. cat. 2. waardevol e. Van belang vanwege het silhouet en/of marke- cat. 3. minder waardevol in cultuur-historische ring voor het stadsbeeld. z in. 2. Architectuur-historische betekenis: Deze categorieën geven dus een gradatie in a. Stilistische betekenis als goed voorbeeld van waardering aan, van belang voor een gedifferen- een bouwstijl; vanwege de kwaliteit van de tieerd monumentenbeleid. gevelcompositie of vanwege de inspeling op de Deze categorie-indeling is geen hard gegeven naaste omgeving (m.n. hoekpartijen). maar een handvat dat m.b.v. de criteria zo goed b. Typologische betekenis als goed voorbeeld van mogelijk is onderbouwd. een bouwtype, gerelateerd aan de oorspronke- lijke functie; vanwege het materiaalgebruik en HOE IS BESCHREVEN EN GEDOCUMENTEERD constructiewij ze. c. De kwaliteit van het interieur. Uitgangspunt bij het inventarisatie-formulier is om op een systematische wijze een duidelijk 3. Historische betekenis; zicht te krijgen op de waarde en betekenis van a. Als uitdrukking van een sociaal-economisch het object, wat het voorstelt, hoet het is ge- historische ontwikkeling wat betreft de be- situeerd, in welke staat het verkeerd en wat de stemming, de verschijningsvorm en de situering bestemming was en nu is. van het object. Het inventarisatie-formulier bestaat uit een b. Van belang voor de nederzettingshistorie van tekstblad en een afbeeldingenblad: een gebied of plaats. Tekstblad: bestaat uit een kop, waar onder meer c. Van belang als symbool of herinnering aan een de kwalificatie (categorie, groep: waardevol historische gebeurtenis of ontwikkeling. ensemble of gezicht) en de bescherming (is het object een gemeentelijk-, provinciaal- of Wanneer ëên of meerdere van deze criteria van toe- rijksmonument, ligt het binnen een beschermd passing zijn, is het object c.q. structuur of gebied stads- of dorpsgezicht) aangegeven is. beschreven. Daaronder zijn nog twee gedeelten: het linker Voor een nadere selectie is behalve genoemde criteria deel is bestemd voor gegevens van het object en nagegaan in hoeverre de directe omgeving, de hoofd- andere informatie (nr. 5 t/m 25), het rechter- vorm en detaillering gaaf is. Gaaf niet in bouwkun- deel is bestemd voor de beschrijving (nr. 26), dige zin, maar wat betreft de mate van oorspronkelijk- de motivering (nr. 27) en de grafisch weerge- heid. Bovendien is ook de zeldzaamheid, de mate van geven waardering (nr. 28, 29, 30). voorkomen betreffende situering, architectuur en his- torie binnen de gemeentegrens betrokken. Afbeeldingblad: laat een situatiekaartje van het object zien en één of meerdere foto's. Daarnaast, maar niet in dit rapport opgenomen, be- staat van ieder object een checklist. Op deze stan- daardlijst, die een nadere systematisering is van de beschrijving en waardering, is per object de be- treffende rubriek aangekruist. De checklist dient tevens als leidraad