Edicija Istorija fi lma Izdavač Filmski centar Srbije Beograd, Zagrebačka 9 Za izdavača Miroljub Vučković, v. d. Direktora Urednik izdavačke delatnosti Filmskog centra Srbije Miroljub Stojanović Lektor i korektor Ratomir Despotović Recenzenti Radenko Ranković Nenad Polimac Dizajn i prelom IP Signatura Hilandarska 24 Štampa Štamparija Akdemija d. o. o. Kraljice Natalije, 43 Tiraž 500 primeraka ISBN 978–86–7227–068–6 Korišćene su fotografi je fototeke Jugoslovenske kinoteke i zbirke autora Dejan Kosanović KINEMATOGRAFIJA I FILM U KRALJEVINI SHS/KRALJEVINI JUGOSLAVIJI 1918-1941 Filmski centar Srbije Beograd, 2011 UVOD Savremena jugoslovenska kinematografi ja kao celovita, organizovana i kontinuirana delatnost koja obuhvata proizvodnju fi lmova, reproduktivnu ki- nematografi ju (uvoz i prikazivanje), fi lmsku kritiku, fi lmsku štampu, izdavačku delatnost i školovanje za fi lm, nastala je tek 1945. godine, posle kraja Drugog svetskog rata, u izmenjenim društvenim uslovima u novoj, tzv. drugoj Jugoslaviji. Tokom 45 godina postojanja, do raspada Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije 1991, ta savremena jugoslovenska kinematografi ja se razvila i dokazala kao uticajni i značajni deo nacionalne kulture. Ne samo da je nadoknadila ono što je bilo u našoj zemlji propušteno tokom prvih pedeset godina veka fi lma (1895-1945), već se svojim umetničkim ostvarenjima i proizvodnom aktivnošću svrstala među vodeće kinematografi je centralne Evrope. Nastavak tih tradicija kinematografi je SFRJ svakako predstavlja delatnost nacionalnih kinematografi ja novih država – bivših jugoslovenskih republika – koje su se suočile kako sa ras padom prethodnog društvenog i ekonomskog sistema, tako i sa mnogim ne- daćama koje je doneo besmisleni i krvavi građanski rat na tlu jugoslovenskih zemalja (1991-1995). Naša mlada kinematografi ja – kako je obično prvih godina posle 1945. nazivana delatnost, koja se razvijala uz obilnu pomoć države – smatrala je da počinje od nule, te se nije mnogo osvrtala na prethodne periode i fi lmsku prošlost jugoslovenskih zemalja. Prethodna, prva (Kraljevina) Jugoslavija, za razliku od mnogih država u regionu, nije imala nacionalnu kinematografi ju kao organizovanu delatnost. Bioskopska mreža u zemlji je bila nerazvijena, fi lmsko tržište u potpunosti prepušteno inostranim distributerima, a na prikazivanje fi lmova se gledalo kao na isključivo trgovinsku delatnost. Država je bila nezainteresovana za nacionalnu fi lmsku proizvodnju, pa su malobrojni pioniri domaćeg fi lma bili prepušteni sami sebi, a domaći fi lm nije mogao da se na tržištu bori protiv konkurencije komercijalnih, dobrih i jeftinih uvoznih fi lmova. Usamljeni pioniri domaćeg fi lma su povremeno s oduševljenjem pristupali snimanju fi lmova, ulagali sopstvena sredstva u proizvodnju i na kraju fi nansijski propadali. U takvim uslovima, bez kontinuiteta proizvodnje igranih fi lmova, nije moglo ni biti domaće fi lmske umetnosti na koju bi se, posle 1945, moglo gledati kao na neku tradiciju. Zbog toga je u očima fi lmskih stvaralaca nove socijalističke kinematografi je predratna Jugoslavija bila diskvalifi kovana, a malobrojni predratni fi lmski radnici, koji su 5 svoje znanje i iskustvo stavili na raspolaganje našoj mladoj kinematografi ji, nerado su govorili o svome radu u staroj Jugoslaviji. Naravno, bilo je tu i političkih razloga: dve Jugoslavije je razdvajao rat i revolucija, društveni sistem je bitno promenjen, a sve što se vezivalo za predratnu kapitalističku Kraljevinu Jugoslaviju izgledalo je daleko, nevažno, prevaziđeno, pa čak i politički sumnjivo. Ipak, uprkos tom zanemarivanju prošlosti u ime budućnosti, ljude koji su se bavili fi lmom, istorijom ili istorijom kulture oduvek je zanimalo šta je bilo ranije, kada su se i kako pojavile pokretne fotografi je na tlu jugoslovenskih zemalja, ko ih je i gde prvi prikazivao ili ko je prvi snimao fi lmove kod nas. U dnevnim listovima i časopisima između dva rata povremeno su se javljali tekstovi o naj- ranijim fi lmskim projekcijama kod nas, o prvim bioskopima i snimanjima pred, tokom i posle Prvog svetskog rata. Zasnovani na sećanjima pojedinaca, podacima iz štampe, pa čak i na nekim sačuvanim fi lmskim materijalima, ti su napisi ned- vosmisleno ukazivali da je ubrzo posle prvog prikazivanja kinematografa braće Limijer (Lumière) fi lm prodro i u naše krajeve. Time su se bavili neki ambici- ozniji novinari i retki fi lmski kritičari. Čitaocima i ljubiteljima fi lma su pružana osnovna, tada dostupna saznanja i time je zadovoljavana kulturna radoznalost o našoj fi lmskoj prošlosti. Nije bilo nikakvih pokušaja da se već tada proučavanju istorije fi lma u jugoslovenskim zemljama pristupi sistematski – kao što je to bio slučaj sa drugim oblastima umetnosti (književnost, pozorište, muzika, likovne umetnosti). I to je razumljivo, jer je fi lm sve do rađanja savremene jugoslovenske kinematografi je bio na samoj margini kulturnog života, nepriznat kao nacional- na umetnost, zapostavljen kao vid domaćeg stvaralaštva, sveden na profi tabilnu zabavu za široke slojeve naroda. Kao početak delatnosti savremene organizovane jugoslovenske kinema- tografi je treba prihvatiti osnivanje Državnog fi lmskog preduzeća Demokratske Federativne Jugoslavije 30. juna 1945, koje je 1946. godine preraslo u Komitet za kinematografi ju Vlade Federativne Narodne Republike Jugoslavije. Ovaj savezni organ je administrativno rukovodio svim fi lmskim delatnostima u zemlji i njemu su bile podređene sve republičke kinematografi je. Isprva se uopšte nije obraćala pažnja na fi lmsku prošlost u zemlji, ali se ipak, vremenom, javljala i svest o potrebi da se prikuplja i čuva stari fi lmski materijal. Komitet za kinematografi ju je već 1946. poslao uputstvo svim republičkim preduzećima da osnuju svoje fi lmske arhive radi čuvanja ne samo sopstvenih snimljenih materijala već i radi sakupljanja starih fi lmova, koje treba proučavati jer bi mogli da budu od koristi fi lmskim radnicima. Štaviše, početkom 1947. godine je prvi put najavljeno i osnivanje kinoteke,1 ali nema podataka da je ova inicijativa brzo bila ostvarena. Tek je početkom 1949. osnovana Centralna jugoslovenska kinoteka pri saveznom preduzeću Zvezda fi lm, na čijem je čelu 1 Bilten broj 2 Komiteta za kinematografi ju Vlade FNRJ, Beograd, 1947. 6 bio Milenko Karanović (1911-1982), pionir fi lmske arhivistike u Jugoslaviji. Meseca avgusta iste godine ova kinoteka Zvezda fi lma prerasla je u posebnu ustanovu iz koje se razvila današnja Jugoslovenska kinoteka.2 Odmah po osnivanju otpočela je intenzivna aktivnost na prikupljanju fi lmske građe značajne za proučavanje istorije fi lma kod nas i u svetu. Preko republičkih fi lmskih preduzeća i drugih državnih ustanova sakupljani su ili otkupljivani od pojedinaca stari fi lmovi ili delovi fi lmova kako stranih tako i malobrojnih domaćih, zatim svi dokumenti koji se tiču kinematografskih delatnosti – fotografi je glumaca, plakati, stara fi lmska štampa i slično. U dnevnim listovima u svim jugoslovenskim republikama objavljivani su oglasi Centralne jugoslovenske kinoteke o otkupljivanju te građe, za šta je, za ono vreme, plaćana veoma pristojna otkupna cena. Već tokom prve dve godine (1949-1950) stvoren je osnov svih fondova Jugoslovenske kinoteke u kojima su se, pored fi lmova, našli i dokumenti, fotografi je, plakati, isečci iz štampe, kamere i drugi tehnički materijal vezan za snimanje i prikazivanje fi lmova. U Pravilniku o osnivanju i radu Centralne jugoslovenske kinoteke, pored ostalog, navedena je kao delatnost i …proučavanje i istraživanje u vezi sa sakupljenim materijalom. Osnivanje Jugoslovenske kinoteke i potraga za građom su tada, s jedne strane, skrenuli pažnju na postojanje naše fi lmske prošlosti pre 1945. godine, dok je to, s druge strane, bio jedan od najvažnijih preduslova za početak sistematskog rada na proučavanju istorije domaćeg fi lma.3 Na samom početku istraživače i javnost najviše je zanimalo kada su i gde održane prve fi lmske projekcije na tlu Jugoslavije, kada su snimljeni prvi fi lmovi i da li su kopije tih ostvarenja sačuvane. O tome je povremeno pisala i jugosloven- ska dnevna i periodična štampa između dva rata, a bili su poznati i najosnovniji podaci – da su već krajem XIX veka inostrani putujući prikazivači priređivali pro- jekcije fi lmova u Beogradu, Zagrebu, Ljubljani i još nekim našim gradovima, da su oni bili vični i snimanju kratkih fi lmova (žurnala), koje su takođe prikazivali kod nas i da su uz njih zanat učili i neki naši ljudi, koji su još pre Prvog svetskog rata, pored žurnala (dokumentarnih materijala) snimili čak i neke igrane fi lmove. Znalo se takođe i za snimanja kinematografom tokom Prvog svetskog rata – objavljivani su podaci o radu Filmske sekcije Srpske vojske, kao i o delatnosti zagrebačke Croatije. Na te ranije, povremeno objavljivane podatke nadovezala se građa koju je prikupljala Jugoslovenska kinoteka i koja je postala dostupna javnosti, a zatim i tekstovi koji su – uporedo sa tim – objavljivani u jugoslovenskim fi lmskim časopisima i fi lm- 2 17. avgusta 1949. godine donet je Pravilnik o osnivanju i radu Centralne jugoslovenske kinoteke (“Službeni list FNRJ” broj 69). Uporedi – Kosanović, Dejan: Milenko Karanović, Prvi direktor Jugoslovenske kinoteke, Pionir fi lmske arhivistike i širenja fi lmske kulture, izd. Jugoslovenska kinoteka, Beograd, 2004. 3 Uporedi – Kosanović, Dejan: Uvod u proučavanje istorije jugoslovenskog fi lma, izd. Univerzitet umetnosti, Beograd, 1976. 7 skim rubrikama dnevnih listova. Prva oblast interesovanja publicista i istraživača bio je početni period fi lmskih delatnosti u jugoslovenskim zemljama do kraja Pr- vog svetskog rata (1896-1918)