PAŃSTWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY PAŃSTWOWY INSTYTUT BADAWCZY OPRACOWANIE ZAMÓWION E PRZEZ MINISTRA ŚRO DOWISKA OBJAŚNIENIA DO MAPY GEOŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000 Arkusz SADOWNE (453) Warszawa 2010 Autor: Alina Jasińska*, Dorota Janica*, Paweł Kwecko**, Hanna Tomassi-Morawiec**, Jerzy Król** Główny koordynator MGśP: Małgorzata Sikorska-Maykowska** Redaktor regionalny planszy A: Katarzyna Strzemińska** Redaktor regionalny planszy B: Anna Gabryś-Godlewska** Redaktor tekstu: Sylwia Tarwid-Maciejowska** *- Kancelaria-Środowiska Sp. z o. o., ul. Groszkowskiego 5/52, 03-475 Warszawa ** - Państwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa Copyright by PIG and MŚ Warszawa 2010 Spis treści I. Wstęp (A. Jasińska, D. Janica) . 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza (A. Jasińska, D. Janica) . 4 III. Budowa geologiczna (A. Jasińska, D. Janica) . 6 IV. Złoża kopalin (A. Jasińska, D. Janica) . 9 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin (A. Jasińska, D. Janica) . 11 VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin (A. Jasińska, D. Janica) . 11 VII. Warunki wodne (A. Jasińska, D. Janica). 12 1. Wody powierzchniowe . 12 2. Wody podziemne . 13 VIII. Geochemia środowiska . 16 1. Gleby (P. Kwecko). 16 2. Pierwiastki promieniotwórcze (H. Tomassi-Morawiec) . 18 IX. Składowanie odpadów (J. Król) . 21 X. Warunki podłoża budowlanego (A. Jasińska, D. Janica). 27 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu (A. Jasińska, D. Janica). 28 XII. Zabytki kultury (A. Jasińska, D. Janica). 36 XIII. Podsumowanie (A. Jasińska, D. Janica) . 37 XIV. Literatura (A. Jasińska, D. Janica). 39 I. Wstęp Arkusz Sadowne Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000 (MGśP) został wy- konany w Kancelarii-Środowiska Sp. z o. o. (plansza A) oraz w Państwowym Instytucie Geo- logicznym w Warszawie i Przedsiębiorstwie Geologicznym „PROXIMA” SA we Wrocławiu (plansza B) w latach 2009–2010. Przy jego opracowywaniu wykorzystano materiały archi- walne i informacje zamieszczone na arkuszu Sadowne Mapy geologiczno-gospodarczej Pol- ski, w skali 1:50 000 (MGGP), wykonanym w 2004 roku w Krakowskim Przedsiębiorstwie Geologicznym „ProGeo” Sp. z o.o. w Krakowie (Kapera i in., 2004). Niniejsze opracowanie powstało w oparciu o „Instrukcję opracowania Mapy geośrodowiskowej Polski” (Instrukcja..., 2005). Mapa geośrodowiskowa Polski zawiera dane zgrupowane w sześciu warstwach infor- macyjnych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo kopalin, wody powierzchniowe i podziemne, ochrona powierzchni ziemi (warstwy tematyczne: geochemia środowiska, składowanie odpa- dów), warunki podłoża budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Mapa adre- sowana jest przede wszystkim do instytucji, samorządów terytorialnych i administracji pań- stwowej zajmujących się racjonalnym zarządzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Analiza jej treści stanowi pomoc w realizacji postanowień ustaw o zagospodarowaniu prze- strzennym i prawa ochrony środowiska. Informacje zawarte w mapie mogą być wykorzysty- wane w pracach studialnych przy opracowywaniu strategii rozwoju województwa oraz projek- tów i planów zagospodarowania przestrzennego, a także w opracowaniach ekofizjograficznych. Przedstawiane na mapie informacje środowiskowe stanowią ogromną pomoc przy wykony- waniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Dane i oceny geośrodowiskowe zaprezentowane na planszy B zawierają elementy wiedzy o środowisku przyrodniczym, niezbędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym poszczególnych jednostek administracji państwowej. Wskazane na mapie naturalne warunki izolacyjności podłoża są wskazówką nie tylko dla bezpiecznego składowania odpadów, lecz także powinny być uwzględniane przy lokalizowaniu innych obiektów, zaliczanych do kategorii szczególnie uciążliwych dla środowiska i zdrowia ludzi, lub mogących pogarszać stan środowiska. Informacje dotyczące zanieczyszczenia gleb i osa- dów dennych wód powierzchniowych są użyteczne do wskazywania optymalnych kierunków zagospodarowania terenów zdegradowanych. 3 Informacje niezbędne do wykonania mapy zebrano w: Urzędzie Marszałkowskim Wo- jewództwa Mazowieckiego w Warszawie, Wojewódzkim Inspektoracie Ochrony Środowiska w Warszawie, starostwach powiatowych w Ostrołęce i Ostrowi Mazowieckiej, urzędach gmin, Centralnym Archiwum Geologicznym w Warszawie oraz Instytucie Uprawy Nawoże- nia i Gleboznawstwa w Puławach. Zebrane informacje uzupełniono zwiadem terenowym przeprowadzonym w październiku 2009 roku. Informacje dotyczące złóż kopalin zostały zamieszczone w kartach informacyjnych opracowanych dla potrzeb komputerowej bazy danych o złożach i wystąpieniach kopalin. II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza Obszar arkusza Sadowne znajduje się pomiędzy 2145’ a 2000’ długości geograficz- nej wschodniej oraz 5250’ a 5300’ szerokości geograficznej północnej. Administracyjnie omawiany obszar obejmuje województwo mazowieckie powiat ostrołęcki z gminami Czerwin i Troszyn, powiat ostrowski z gminami Wąsewo, Ostrów Ma- zowiecka i Stary Lubotyń oraz część województwa podlaskiego: gmina Śniadowo w powiecie łomżyńskim i gmina Szumowo w powiecie Zambrowskim. Według podziału fizycznogeograficznego (Kondracki, 2002) prawie cały obszar arku- sza leży na Nizinie Środkowomazowieckiej w obrębie mezoregionów: Doliny Dolnego Bugu i Równiny Wołomińskiej. Jedynie niewielki fragment terenu w południowo-wschodnim naro- żu arkusza należy do Wysoczyzny Siedleckiej – mezoregionu wchodzącego w skład Niziny Południowopodlaskiej (fig.1). Dolina Dolnego Bugu obejmuje niewielkie fragmenty tarasu zalewowego ze starorze- czami, położonego 0,7 – 2,5 m nad poziom rzeki oraz tarasy nadzalewowe, wznoszące się od 4 do 11 m nad pozim rzeki, o powierzchni porozcinanej przez liczne dolinki starszych koryt rzeki. Taras zalewowy rozciąga się w okolicy: Wilczogęb, Morzyczyna i Prostynia. Tarasy nadzalewowe nadbudowane są przez pola piasków przewianych i wydmy. Są to najczęściej wydmy paraboliczne i wałowe, o wysokościach przekraczających 30 m w okolicach Sadow- nego. Na południe od Doliny Dolnego Bugu rozciąga się Równina Wołomińska. Jest to pła- ska wysoczyzna o rzędnych powierzchni terenu 106 – 115 m n.p.m. W rejonie: Bojewa, Drgi- cza, Gajówki Zachodniej i Miednika występują moreny czołowe stadiału wkry zlodowaceń środkowopolskich, położone na rzędnych 116 – 118 m n.p.m. Niewielki fragment terenu 4 w południowo-wschodniej części arkusza, należący do Wysoczyzny Siedleckiej, to obszar z płaskimi wzniesieniami morenowymi, nadbudowanymi przez piaski wodnolodowcowe. Deniwelacje w obrębie arkusza dochodzą do 50 m. Najwyższa kulminacja terenu znajduje się na południe od Kałęczyna– 141,9 m n.p.m., zaś najniżej położony punkt terenu znajduje się na tarasie zalewowym w rejonie Wilczogęb– 92,5 m n.p.m. Fig. 1. Położenie arkusza Sadowne na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2002) 1 – granica prowincji, 2 – granica makroregionu, 3 – granica mezoregionu Prowincja: Niż Środkowoeuropejski Podprowincja: Niziny Środkowopolskie, Makroregion: Nizina Północnomazowiecka, Mezoregiony: 318.66 – Dolina Dolnej Narwi, 318.67 - Międzyrzecze Łomżyńskie, Makroregion: Nizina Środkowamazowiecka, Mezoregiony: 318.74 – Dolina Dolnego Bugu, 318.78 – Równina Wołomińska, Makroregion: Nizina Południowopodlaska: Mezoregiony: 318.91 – Podlaski Przełom Bugu, 318.92 – Wysoczyzna Kałuszyńska, 318.93 – Obniżenie Węgrowskie, 318.94 – Wysoczyzna Siedlecka Prowincja: Niż Wschodniobałtycko-Białoruski Podprowincja: Wysoczyzny Podlasko-Białoruskie: Makroregion: Nizina Północnopodlaska, Mezoregion:843.35 – Wysoczyzna Wysokomazowiecka 5 Sieć hydrograficzna jest dość gęsta i równomierna na całym arkuszu i należy do do- rzecza Bugu. Opisywany obszar znajduje się w mazowiecko-podlaskim rejonie klimatycznym. Wielkość średnich opadów rocznych zmienia się w granicach 550–600 mm, a opad stały sta- nowi od 14% do 16% opadu rocznego. Średnia roczna temperatura wynosi 7 – 7,5C. Tempe- ratura równa lub mniejsza od 0C utrzymuje się średnio 90 dni w roku (Stachy red., 1987). Omawiany obszar jest regionem rolniczo-leśnym. Grunty rolne należą w zdecydowa- nej większości do średnich niższych słabych klas bonitacyjnych. Około 60 % powierzchni arkusza stanowią lasy. W większości są to lasy mieszane, natomiast rejon między Szynkarzy- zną i Toporem (fragment Puszczy Kamienieckiej) oraz okolice Sadownego porasta las so- snowy. Na omawianym obszarze nie ma ośrodków miejskich. Z większych ośrodków wiej- skich (powyżej 500 mieszkańców) należy wymienić: Ostrówek, Sadowne, Stoczek, Prostyń, Mrozową Wolę, Topór, Baczki i Kamionkę. Sadowne pełni funkcję miejscowości wypoczyn- kowej. Jedyne na tym terenie zakłady przemysłowe to zakład wyrobów silikatowych Sca- nivest Sp z o.o. w okolicach miejscowości Sadowne oraz firma wykonująca elementy beto- nowe Pref-Bud s. c. w Ostrówku. Ważniejsze szlaki komunikacyjne w granicach arkusza stanowią: linia kolejowa War- szawa – Małkinia, droga nr 628 z Łochowa do Ostrowi Mazowieckiej przez Ostrówek i Sa- downe oraz droga nr 696 z Łochowa do Siedlec przez Kamionnę. III. Budowa geologiczna Budowę geologiczną obszaru arkusza Sadowne przedstawiono na podstawie Szczegó- łowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 arkusz Sadowne wraz z objaśnieniami (Wrotek, 2000, 2007). Pod względem tektonicznym omawiany obszar znajduje się w obrębie obniżenia pod- laskiego, należącego do platformy wschodnioeuropejskiej. Otworami wiertniczymi rozpozna- no na obszarze arkusza osady: kredy, trzeciorzędu i czwartorzędu. Utwory trzeciorzędowe poddane były intensywnym