Raport końcowy badania „Ocena potrzeb w zakresie rozwoju usług społecznych i infrastruktury społecznej w województwie pomorskim” Zamawiający: Urząd Marszałkowski Województwa Pomorskiego Wykonawca: EGO – Evaluation for Government Organizations S.C. Autorzy: Joanna Abramowicz, dr Radosław Antczak, dr Izabela Grabowska, Zofia Polańska Warszawa, listopad 2019 r. Projekt współfinansowany z Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Pomorskiego na lata 20142020 Spis treści Wykaz skrótów ........................................................................................................................... 3 Streszczenie ................................................................................................................................ 4 Summary .................................................................................................................................. 16 1. Wprowadzenie .................................................................................................................. 27 2. Metodyka badania ............................................................................................................ 34 3. Korzystanie ze wsparcia systemu pomocy społecznej ...................................................... 42 4. Ocena potrzeb w obszarze usług i infrastruktury społecznej – analiza przez pryzmat grup odbiorców................................................................................................................................. 58 4.1. Osoby niesamodzielne ............................................................................................... 58 4.2. Osoby z niepełnosprawnościami ............................................................................. 120 4.3. Osoby długo pozostające bez pracy ........................................................................ 152 4.4. Osoby żyjące poniżej ustawowej granicy ubóstwa ................................................. 170 4.5. Osoby uzależnione ................................................................................................... 176 4.6. Migranci ................................................................................................................... 182 4.7. Osoby w kryzysie bezdomności ............................................................................... 186 4.8. Rodziny z dziećmi przejawiające problemy opiekuńczo-wychowawcze, piecza zastępcza, osoby i rodziny w kryzysie ................................................................................. 209 4.9. Aktywni seniorzy (samodzielne osoby starsze) ....................................................... 298 5. Kwestie horyzontalne w zakresie systemu pomocy społecznej ..................................... 305 6. Synteza wyników ............................................................................................................. 324 7. Rekomendacje ................................................................................................................. 341 Źródła...................................................................................................................................... 366 Aneks 1. .................................................................................................................................. 369 Aneks 2. .................................................................................................................................. 372 Aneks 3. .................................................................................................................................. 373 Aneks 4. .................................................................................................................................. 379 2 Wykaz skrótów CAPI – ang. Computer Assisted Personal Interview – wywiady osobiste wspomagane komputerowo CIS – Centrum Integracji Społecznej DPS – dom pomocy społecznej FGI – ang. Focus Group Interview zogniskowane wywiady grupowe GIS – ang. Geographical Information System system informacji przestrzennej GUS – Główny Urząd Statystyczny IDI – ang. Individual In-Depth Interview indywidualne wywiady pogłębione IPU – Indywidualny Program Usamodzielniania JST – jednostka samorządu terytorialnego KIS – Klub Integracji Społecznej MRPIPS – Ministerstwo Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej NGO – organizacja pozarządowa OPS – ośrodek pomocy społecznej ONZ – Organizacja Narodów Zjednoczonych OWES – ośrodek wsparcia ekonomii społecznej OzN – osoby z niepełnosprawnościami OZPS – ocena zasobów pomocy społecznej PCPR – powiatowe centrum pomocy rodzinie PO KL – Program Operacyjny Kapitał Ludzki POW NFZ – Pomorski Oddział Wojewódzki w Gdańsku Narodowego Funduszu Zdrowia PO WER – Program Operacyjny Wiedza, Edukacja, Rozwój QGIS – Quantum GIS (Geographical Information System) ROPS – regionalny ośrodek polityki społecznej RPO WP – Regionalny Program Operacyjny Województwa Pomorskiego SOPZ – szczegółowy opis przedmiotu zamówienia WTZ – Warsztat Terapii Zajęciowej WRiSPZ – Wsparcie Rodziny i System Pieczy Zastępczej ZAZ – Zakład Aktywizacji Zawodowej 3 Streszczenie Podstawowe założenia i metodyka badania Podstawowym celem badania było kompleksowe zdiagnozowanie i ocena stanu usług społecznych oraz infrastruktury społecznej w województwie pomorskim. Kluczowe znaczenie w kontekście celu badania miały zmiany społeczno-demograficzne zachodzące w regionie w ostatnich latach. Zmniejszył się istotnie poziom bezrobocia i ubóstwa, jednak w dalszym ciągu znacząca liczba osób doświadcza wykluczenia społecznego. Są to np. osoby z niepełnosprawnością, dzieci z rodzin niewydolnych wychowawczo, osoby w kryzysie bezdomności. Ważną częścią grupy osób wykluczonych są też osoby niesamodzielne, wymagające stałej opieki. Grupa ta, wraz z postępującym procesem starzenia się populacji w regionie, będzie mocno zyskiwała na znaczeniu. Osoby wykluczone wymagają wsparcia przede wszystkim pod postacią usług społecznych. Tymczasem nadal istnieją braki w zakresie dostępu do trwałych i niedrogich usług, nieodpowiednia jest też ich struktura. Dotychczasowe wsparcie w zbyt dużym stopniu miało charakter interwencyjny i świadczone było w instytucjach całodobowych (w odniesieniu do osób niesamodzielnych oraz wychowanków pieczy zastępczej). W szczególności przeprowadzono diagnozę dostępności usług społecznych na terenie województwa pomorskiego oraz diagnozę zasobów do ich świadczenia (m.in. kadrowych, infrastrukturalnych). Analiza w ramach badania była prowadzona w ramach bloków (wiązek) usług wyodrębnionych ze względu na typ odbiorcy: osoby niesamodzielne, osoby z niepełnosprawnościami oraz osoby starsze, z wyłączeniem niesamodzielnych, w zakresie integracji społecznej i zawodowej, osoby długo pozostające bez pracy, w zakresie integracji społecznej i zawodowej, osoby żyjące poniżej ustawowej granicy ubóstwa, osoby uzależnione, migranci, rodziny z dziećmi i wychowankowie pieczy zastępczej, 4 osoby i rodziny w kryzysie, zwłaszcza dotknięte przemocą domową, osoby w kryzysie bezdomności, aktywni seniorzy. W badaniu posłużono się kilkoma metodami zbierania i analizy danych: desk research (na podstawie danych statystycznych gromadzonych przez instytucje działające w obrębie systemu pomocy społecznej oraz danych dostępnych w statystyce publicznej oraz w formie analizy dokumentów, które decydują o uwarunkowaniach prawnych i instytucjonalnych oraz o kontekście społecznym, w jakim usługi społeczne są świadczone), CAPI z JST (104 wywiady) oraz NGO (146 wywiadów), IDI z JST (19 wywiadów), wywiady grupowe (fokusowe) z JST (i NGO) przeprowadzone w Gdańsku, Gdyni i Słupsku (3 wywiady), panel ekspertów. Korzystanie ze wsparcia pomocy społecznej Liczba klientów pomocy społecznej w województwie pomorskim zmniejsza się. Rośnie udział osób w starszych grupach wiekowych wśród odbiorców wsparcia świadczonego w ramach pomocy społecznej i zaczyna maleć znaczenie świadczeń finansowych na rzecz wsparcia w postaci usług. Dokonują się wyraźne zmiany profilu klienta – rośnie znaczenie wsparcia osób niesamodzielnych, starszych i z niepełnosprawnościami, wciąż problemem, nawet nasilającym się, są rodziny osób w kryzysie, maleje natomiast potrzeba pomocy grupom ze względu na brak pracy czy ubóstwo. Poważną i rosnącą trudnością jest sytuacja osób w kryzysie psychicznym i z zaburzeniami psychicznymi, które powinny otrzymywać wyspecjalizowane wsparcie. Następuje osłabienie związków pomocy społecznej z aktywizacją zawodową wynikające ze zmiany profilu klienta, który w coraz mniejszym stopniu potrzebuje wsparcia na rynku pracy. Prowadzi to do wyczerpania się dotychczasowej formuły wsparcia (nakierowanej w dużej mierze na aktywizację zawodową osób ubogich i długo pozostających bez pracy). W ślad za tym procesem zakres wsparcia świadczonego w ramach systemu 5 pomocy społecznej będzie ulegał zmianie w kierunku świadczenia usług społecznych (ze szczególnym uwzględnieniem opiekuńczych). Ocena potrzeb według grup odbiorców Osoby niesamodzielne Szacunek wskazuje, że w województwie pomorskim mieszka około 188 tys. osób niesamodzielnych1. Usługami sektora publicznego o charakterze opiekuńczym objętych jest tylko około 9%2 z nich. Oznacza to, że podaż tych usług już obecnie w znacznym stopniu rozmija się ze społecznym zapotrzebowaniem. Z całą pewnością, duża część osób niesamodzielnych oraz ich opiekunów rodzinnych zmuszona jest radzić sobie sama. Należy się spodziewać, że bez zdecydowanej interwencji publicznej, problem ten będzie w przyszłości narastać wraz z postępującym