Provincie Utrecht MER Wilnisse Bovenlanden Witteveen+Bos van Twickelostraat 2 postbus 233 7400 AE Deventer telefoon 0570 69 79 11 telefax 0570 69 73 44 INHOUDSOPGAVE blz. SAMENVATTING 1. INLEIDING 1 1.1. Aanleiding 1 1.2. Initiatiefnemer en bevoegd gezag 1 1.3. Doel 1 1.4. Plangebied 2 2. DOELEN EN BEOORDELINGSKADER 3 2.1. Probleemanalyse 3 2.2. Doelen 3 2.3. Beoordelingskader 4 3. VARIANTEN 7 3.1. Totstandkoming van de varianten 7 3.2. Referentiesituatie 7 3.3. Variant 1; ontwerp-voorkeursvariant (voorgenomen activiteit) 8 3.4. Variant 2; Adviesgroepvariant 10 3.5. Variant 3; Sobere natuurvariant 11 3.6. Variant 4; Optimale natuurvariant 13 3.7. Samenvatting 15 4. EFFECT OP NATUUR 16 4.1. Functioneren als kerngebied 16 4.2. Functioneren als verbindingszone en effect op doelsoorten 23 4.3. Weidevogels 27 5. EFFECTEN OP BODEM EN WATER 30 5.1. Waterkwaliteit 30 5.2. Robuust watersysteem 36 5.3. Tegengaan bodemdaling 43 6. EFFECTEN OP MOGELIJKHEDEN VOOR NATUURONDERNEMERSCHAP 51 6.1. Natuurondernemerschap 51 7. EFFECTEN OP LANDSCHAP EN CULTUURHISTORIE EN RECREATIE 53 7.1. Landschap en Cultuurhistorie 53 7.1.1. Karakteristieke verkaveling 53 7.1.2. Behoud en versterking cultuurhistorische waarden 57 7.2. Recreatie 58 8. NEVENEFFECTEN 61 8.1. Natuurbeschermingswet 1998 en Flora- & faunawet 61 8.1.1. Aantasting actuele natuurwaarden 61 8.1.2. Invloed op Natura 2000-gebieden 64 8.1.3. Verstoring door recreanten en verkeer 69 8.2. Effecten op omliggende functies door verandering in peilbeheer 70 8.2.1. Kwel/wegzijging 70 8.2.2. Droogte-/natschade op omliggende landbouw 73 8.2.3. Wateroverlast op bebouwing, waaronder arkenparken 75 8.2.4. Stankoverlast in relatie tot doorstroming 76 Witteveen+Bos UT630-1 MER Wilnisse Bovenlanden definitief d.d. 13 april 2011 8.3. Grondbalans en toemaakdek 78 8.4. Effecten op bestaande landbouw (schade voor inliggende en omliggende agrariërs) 82 8.5. Leefbaarheid 85 8.5.1. Overlast van muggen en knutten 85 8.5.2. Privacy en overlast door recreanten 88 8.6. Uitzicht, openheid van het landschap en archeologie 90 8.6.1. Uitzicht en openheid van het landschap 90 8.6.2. Archeologie 91 8.7. Technische, financiële en institutionele beheerbaarheid 92 9. INTEGRALE EFFECTVERGELIJKING 94 9.1. Overzicht en analyse van effecten op hoofd- en nevendoelen 94 9.2. Overzicht en analyse neveneffecten 95 9.3. Conclusie 96 9.4. Leemten in kennis en evaluatieprogramma 96 10. LITERATUUR 98 laatste bladzijde 99 bijlagen aantal bladzijden I Kaartmateriaal plangebied en varianten 9 II Risicoanalyse steekmuggen en knutten in de Bovenlanden 10 Witteveen+Bos UT630-1 MER Wilnisse Bovenlanden definitief d.d. 13 april 2011 SAMENVATTING inleiding De provincie Utrecht is voornemens om in het kader van de natuurontwikkeling in het gebied Wilnisse Bovenlanden (De Bovenlanden) een Voorlopig Ontwerp voor het Utrechtse deel van De Bovenlanden vast te stellen. Het in de provincie Utrecht gelegen gebied (364 ha) is een onderdeel van de Utrechtse Ecologische Hoofdstructuur (EHS) en vormt hiermee een essentiële schakel in de verbindingszone tus- sen de Biesbosch en het IJmeer. De provincie Utrecht heeft, in samenspraak met de Gebiedscommis- sie De Venen en de gemeente De Ronde Venen, besloten om, gekoppeld aan de totstandkoming van een besluit over de toekomstige inrichting van De Bovenlanden, de uitgebreide m.e.r. (milieueffectrap- portage) procedure te doorlopen. De m.e.r. is erop gericht om op een zorgvuldige en onderbouwde wij- ze, met inbreng van betrokkenen, tot besluitvorming te komen. doelen en beoordelingskader Het hoofddoel voor de inrichting van De Bovenlanden is een goed functionerende EHS met bijbehoren- de ecologische verbindingszone. Op hoofdlijnen betreft dit de ontwikkeling van (natte) natuurdoelen: nat schraalland, moeras, vochtig hooiland, vochtig weidevogelgrasland / kruiden- en faunarijk grasland en water met natuurvriendelijke oevers. De nevendoelen voor de herinrichting zijn het tegengaan van bodemdaling, een robuust watersysteem met een goede waterkwaliteit, het versterken van de bestaan- de landschap- en cultuurhistorische waarden van het gebied en het versterken van de recreatieve func- tie. De hoofd- en nevendoelen zijn allen opgenomen in het beoordelingskader. Daarnaast is een beoor- delingskader opgenomen met daarin een groot aantal mogelijk optredende (vaak ongewenste) neven- effecten van de herinrichting van De Bovenlanden. varianten In dit MER zijn vier varianten beoordeeld ten opzichte van de referentiesituatie. Hieronder wordt inge- gaan op de varianten en de totstandkoming daarvan: 1. de optimale natuurvariant is gebaseerd op het concept inrichting- en beheerplan voor De Boven- landen uit 2009. De optimale natuurvariant kenmerkt zich door een optimale inrichting voor de voor het gebied destijds vastgestelde natuurdoelen, met name grootschalige ontwikkeling van natte schraallanden. Voor deze variant bleek, na onderzoek door de Gebiedscommissie, te weinig draag- vlak te bestaan. Ook werd duidelijk dat er met het nieuwe Regeerakkoord veel minder middelen be- schikbaar zullen komen voor realisatie van de EHS. Op basis hiervan zijn de sobere natuurvariant en de adviesgroepvariant ontwikkeld; 2. de sobere natuurvariant is een versobering van de optimale natuurvariant. In de sobere natuurvari- ant is de bijgestelde ambitie als gevolg van de beschikbare budgetten verwerkt. Kern van de ver- schillen met de optimale natuurvariant is de oppervlaktedoelstelling voor natte schraallanden waar- voor in de optimale natuurvariant grootschalig zou worden afgeplagd, wat hoge kosten met zich meebracht; in de sobere natuurvariant is dit veel kleinschaliger ingevuld; 3. de adviesgroepvariant is ontwikkeld door betrokken bewoners en organisaties uit het plangebied zelf met als doel de ideeën uit het gebied zelf naar voren te kunnen brengen. Deze variant richt zich op behoud van het landschap, beheer door natuurondernemers en handhaving van de huidige pei- len; 4. uit de sobere natuurvariant en de adviesgroepvariant is tenslotte een ontwerp-voorkeursvariant sa- mengesteld. De ontwerp-voorkeursvariant bevat elementen uit zowel de sobere natuurvariant als de adviesgroepvariant en kan rekenen op draagvlak bij het grootste deel van de belanghebbenden en betrokkenen in het plangebied. Gedeputeerde Staten hebben de ontwerp-voorkeursvariant op 8 maart vastgesteld. De ontwerp-voorkeursvariant wordt in dit MER beschouwd als voorgenomen ac- tiviteit. Voor alle varianten zijn twee tijdshorizonten ontwikkeld: de situatie tot 2013, waarin alle al verworven gronden worden ingericht en de zogenaamde ‘doorkijk’ waarin wordt aangenomen dat alle gronden zijn verworven en ingericht. Witteveen+Bos UT630-1 MER Wilnisse Bovenlanden definitief d.d. 13 april 2011 effecten op hoofd- en nevendoelen In de optimale natuurvariant wordt het grootste areaal van het zeldzame natuurbeheertype nat schraal- land ingericht. Alle drie de andere varianten hebben een (veel) kleiner areaal van dit vegetatietype. Vanwege de heterogeniteit van de voedselrijkdom van De Bovenlanden ligt in alle varianten met uit- zondering van de optimale natuurvariant een deel van het realiseren oppervlak nat schraalland op hier- voor ongeschikte bodems. Op deze bodems reikt de fosfaatrijkdom te diep, waardoor afplaggen geen effectieve maatregel is en zich een voedselrijker natuurbeheertype zal ontwikkelen. In de ontwerp- voorkeursvariant en de sobere en optimale natuurvariant is (op termijn) voorzien in een natuurlijk peil- beheer, wat noodzakelijk is voor een goede ontwikkeling van natte schraallanden en natuurvriendelijke oevers. Ten aanzien van de ecologische verbinding met het Zuid-Hollandse deel van de De Bovenlanden aan de zuidzijde en Groot Wilnis-Vinkeveen aan de noordoostzijde, worden verschillen tussen de varianten vooral veroorzaakt door de aan- of afwezigheid van (water)riet en de aaneengeslotenheid van het op- pervlak waarop dit riet wordt ontwikkeld: in de ontwerp-voorkeursvariant en de adviesgroepvariant ont- breekt dit (water)riet, wat gevolgen heeft voor de functionaliteit van de verbinding voor moerasvogels die hiervan afhankelijk zijn. Het oppervlak van de ecologische verbinding is in de ontwerp-voorkeurs- en adviesgroepvariant kleiner dan in de andere twee varianten. In deze varianten is het noordoostelijk deel beschouwd als niet horende tot het plangebied. Het afvallen van dit deel van de verbinding is vooral re- levant voor de verbinding richting Groot Wilnis-Vinkeveen. Of met Groot Wilnis-Vinkeveen ook in dit ge- val nog een goede verbinding kan worden gerealiseerd, dient in het inrichtingsplan nog nader te wor- den uitgewerkt. In alle varianten is sprake van een weidevogeldoelstelling. In de optimale natuurvariant komt de nadruk op nat schraalland te liggen wat minder geschikt leefgebied vormt voor de nu in het plangebied aanwe- zige weidevogels. In de overige varianten blijft de huidige functie van het gebied voor weidevogels. In alle varianten verbetert de waterkwaliteit door het inrichten van natuurgebieden (waardoor minder bemest zal worden), baggeren en afplaggen van voedselrijke gronden. In de varianten met een natuur- lijk peilverloop (op termijn alle varianten met uitzondering van de adviesgroepvariant) neemt de aanvoer van water (indirect) afkomstig uit het Amsterdam-Rijnkanaal af. Dit is ook positief voor de waterkwaliteit. Bij vernatting zonder dat de voedselrijke bovengrond wordt afgeplagd, bestaat het risico op nalevering en uitspoeling van fosfaat, dat negatieve effecten heeft op de waterkwaliteit. In de varianten met een natuurlijk peilverloop (op