Materiały Marcelego Handelsmana ш Archiirum Polskiej Akademii Nauk opracowała Hanna Dymnieka pod kierunkiem Zygmunta Kolainkowskiego WSTĘP Znajdująca się w Archiwum Polskiej Akademii Nauk spuścizna po Prof. Marcelim Handelsmanie otrzymała nazwę „Materiały Marcelego Handelsmana“. Daty krańcowe tej spuścizny obejmują lata 1909—1944. W okresie wojny i okupacji znajdowała się ona w rozproszeniu. Gdy Profesor zmuszony był opuścić swój dom i ukrywać się pod obcym na­ zwiskiem, część materiałów razem z księgozbiorem umieścił w Bibliotece Narodowej, a część oddał na przechowanie różnym znajomym. Nie wszystko przetrwało wojnę. Zginęły rękopisy prac „Historia pozytywiz­ mu“ i „Odwieczna polityka Anglii“ oraz zabrane przez gestapo wspom­ nienia o Ludwiku Widerszalu i początek podręcznika historii nowożytnej. Zniszczony został prawie całkowicie „Testament starego liberała“ napi­ sany w r. 1943, w którym Marceli Handelsman przedstawił swoje poglą­ dy polityczne i dał wskazówki na okres powojennyOcalał natomiast rękopis monografii o Czartoryskim, zakopany w ogrodzie willi w Mila­ nówku, gdzie mieszkał Profesor do r. 1944. Po wojnie p. Jadwiga Han- delsmanowa zgodnie z życzeniem Zmarłego przekazała do Instytutu Hi­ storycznego Uniwersytetu Warszawskiego jego bibliotekę i zdeponowała tamże większość materiałów rękopiśmiennych, przechowanych w Biblio­ tece Narodowej i u znajomych. W lipcu 1955 r. Archiwum PAN zwróciło się do p. Handelsmanowej wyrażając chęć nabycia spuścizny rękopiśmiennej po jej mężu i uzyskało jej zgodę. Zakup został dokonany w grudniu 1955 r. Instytut Historyczny UW przekazał do Archiwum przechowywane u siebie materiały Prof. Handelsmana na jesieni 1955 r. (7 paczek). W końcu stycznia 1956 r. spuścizna została powiększona dzięki materiałom przekazanym przez Prof. A. Gieysztora (2 paczki). Resztę materiałów rozproszonych w czasie wojny p. Handelsmanowa zebrała na początku r. 1957 i przekazała je w kilku partiach do Archiwum. W ciągu 1956 i 1957 r. (do maja) materiały Marcelego Handelsmana zostały w Archiwum PAN uporządkowane i zinwentaryzowane. 1 Wg informacji p. Tadeusza Burakowskiego, w okresie okupacji członka Za­ rządu Spółdzielczego Instytutu Wydawniczego. HANNA DYMNICKA Rozmiar ich wynosi ok. 2 mb., 426 jednostek, w tym 2 rolki mikrofil­ mowe, ponad 21 000 kart. Spuścizna rękopiśmienna po Prof. Handelsmanie zawiera materiały różnorodnej jakości, co bardzo podnosi jej wartość ogólną, lecz poszcze­ gólne partie tych materiałów są niejednolite pod względem stopnia kom­ pletności. W skład tej spuścizny wchodzą następujące grupy materiałów: I. Prace naukowe. II. Materiały do działalności naukowej i społeczno-politycznej. III. Materiały biograficzne. IV. Korespondencja. V. Materiały o Marcelim Handelsmanie. VI. Materiały osób obcych. I grupa pozbawiona jest zupełnie rękopisów większych prac, pisanych do r. 1939. Znajdują się tu tylko autografy 2 prac z okresu okupacji — monografii o Czartoryskim, zawierający w niektórych miejscach tekst pełniejszy od drukowanego2 i popularnego artykułu pt. „Absolutyzm oświecony“, zamówionego przez Związek Nauczycielstwa Polskiego jako pomoc dla nauczycieli. Spośród artykułów mniejszych niektóre są pełne, 0 formie rozwiniętej, inne występują w postaci konspektów, lecz pod względem ilościowym przeważają tu notatki i szkice fragmentaryczne 1 szczątkowe. Nie ma także w tej grupie recenzji i opinii Profesora, poza jedną odbitką autorską recenzji i uwagami krytycznymi o „Metryce Ma­ zowieckiej“ A. Wolffa. Za materiał wartościowy uznać należy konspekty wykładów, w więk­ szości prowadzonych przez Profesora na Uniwersytecie Warszawskim, oraz kilku wygłoszonych na Kursach Specjalnych Wieczorowych TKN. Kon­ spekty te pochodzą z lat 1915— 1937, z pewnymi niewielkimi brakami. Tematycznie obejmują one okres od wczesnego średniowiecza do drugiej połowy X IX w. i skupiają się niemal wyłącznie na zagadnieniach historii powszechnej. Kilka dotyczy metodologii historii. Nie wszystkie są kom­ pletne, niektórym wewnątrz brakuje paru kart. Największą, a zarazem najbardziej cenną i wartościową grupą w spuś­ ci/lnie są materiały warsztatowe, liczące ok. 13 500 kart, co stanowi ponad 60% całej spuścizny. Nie są to materiały kompletne do wszystkich prac uczonego, ale znaczna ich część, nagromadzona w toku długoletniej twór­ czości naukowej — w okresie 1909— 1944. Wyodrębniają się w nich zwłaszcza dwie duże grupy, dotyczące epok historycznych, stanowiących przedmiot szczególnych badań Profesora — epoki napoleońskiej, którą zajmował się w latach 1909— 1920, oraz doby powstań i emigracji, nad którą pracował w okresie późniejszym (1922— 1944). Największa część wypisów archiwalnych do tej doby odnosi się do r. 1855. Mniejsze grupy stanowią materiały, dotyczące dziejów wsi i rolnictwa w XVII—XIX w. oraz zagadnień prawno-historycznych. Z tych jako bardziej interesujące wymienić należy 2 kartoteki: traktatów międzypaństwowych, zawiera­ nych w latach 1304— 1912, liczącą ok. 2 000 kart oraz przywilejów i nadań książąt mazowieckich w XV w. Nie wszystkie materiały warsztatowe były w pełni wyzyskane przez Profesora, gdyż nie miał możności ukoń­ czenia niektórych prac ani rozpoczęcia projektowanych. Niewykorzysta- 2 Stwierdza to S. Kieniewicz w rece.nzji spuścizny M. Handelsmana napisanej dla Archiwum P A N 8 listopada 1955. ARCHIWUM MARCELEGO HANDELSMANA 95 ne częściowo są materiały do dziejów emigracji i działalności Czartory­ skiego w okresie wojny krymskiej, a niewykorzystane w całości — ma­ teriały do historii społeczno-gospodarczej Polski w 1. 1864— 1914 i no­ tatki do podręcznika „Historii nowożytno-nowoczesnej“. Pozostały także niekompletne notatki do prac zaginionych — „Odwieczna polityka Anglii“ i „Historia pozytywizmu“. W skład materiałów warsztatowych wchodzą: 1. Wypisy archiwalne. 2. Wypisy ze źródeł drukowanych. 3. Wypisy z literatury. 4. Notatki bibliograficzne, biograficzne i zestawienia chronologiczne wydarzeń. 5. Plany, konspekty i szkice fragmentaryczne. Materiał archiwalny stanowią odpisy, wypisy i regesty ze źródeł rę­ kopiśmiennych, przechowywanych w archiwach i bibliotekach krajo­ wych i zagranicznych. Do historii okresu napoleńskiego zostały wykorzystane głównie: Archives des Affaires Etrangères i Archives Nationales w Paryżu, Haus- Hof - und Staats Archiv w Wiedniu, Haupt-Staats Archiv (obecnie Säch­ sisches Landeshauptarchiv) w Dreźnie, Archiwum Akt Dawnych i Archi­ wum Skarbowe w Warszawie oraz biblioteki: Ordynacji Krasińskich i Za­ moyskich w Warszawie, Polskiej Akademii Umiejętności i Muzeum Czar­ toryskich w Krakowie. Do prac z dziejów emigracji, dyplomacji europejskiej i działalności Czartoryskiego Prof. Handelsman korzystał również z. materiałów wyżej wymienionych instytucji, najwięcej z Archiwum Czartoryskich, a oprócz tego także z archiwów: Public Record Office w Londynie, Sandon House (Archiwum rodziny Harrowby), Archiwum Rapperswilskiego, Archiwum Sapiehów i Rumuńskiej Akademii Umiejętności. Szczególną wartość maią wypisy źródłowe z Archiwum Akt Dawnych i Archiwum Rapper- swilskiego — są to w wielu wypadkach unikaty, gdyż archiwa te zostały zniszczone. Wypisy ze źródeł drukowanych obejmują zbiory korespondencji, pa­ miętniki, wspomnienia i dzienniki, współczesne opracowywanej przez uczonego epoce lub dotyczące jej, a pochodzące z czasów nieco później­ szych, oraz prasę i publicystykę okresu badanego. Notatki z literatury w postaci wypisów i streszczeń są uzupełnieniem źródeł i pozwalają po­ znać stan badań nad danym zagadnieniem w okresie, gdy pracował nad nim Handelsman. Materiały warsztatowe, zasługujące na nazwę „Tek Prof. Handelsma­ na“, posiadają różnorodną, bogatą i cenną zawartość, szczególnie dla hi­ storyków, zajmujących się okresem napoleońskim oraz dobą powstań i emigracji. Większość wypisów i notatek sporządzona była własnoręcznie przez Profesora, szczególnie w materiałach wcześniejszych, zebranych do epoki napoleońskiej, jeżeli natomiast chodzi o późniejsze, dotyczące działal­ ności Czartoryskiego i emigracji, to oprócz pisma Profesora spotyka się tu pismo kilku innych osób, uczniów Handelsmana. Grupa materiałów do działalności naukowej i społeczno-politycznej, którą Marceli Handelsman prowadził na szeroką skalę, jest bardzo nie­ 96 HANNA DYMNICKA pełna i fragmentaryczna. Dostarcza tylko garść przyczynków i szczegó­ łów dotyczących udziału uczonego w organizacji nauki, szkolnictwa wyż­ szego i średniego oraz jego prac wydawniczych i społeczno-politycznych, lecz nie pozwala na odtworzenie całości. Pozostałością jego wieloletniej, niekiedy bardzo aktywnej pracy w to­ warzystwach i instytucjach naukowych jest niewielka ilość koresponden­ cji, głównie z TNW, PAU, Kasą im. Mianowskiego i TMH, z dużymi brakami chronologicznymi. Jeszcze słabiej jest tu uwzględniona współ­ praca ze światem naukowym zagranicznym. Obfitsza, choć również frag­ mentaryczna jest korespondencja, wiążąca się z naukowo-organizacyjną pracą Profesora na Uniwersytecie Warszawskim. Stosunkowo obszerne i kompletne są materiały do działalności peda­ gogicznej Prof. Handelsmana, prowadzonej na Uniwersytecie Warszaw­ skim. Są to akta seminariów kilku stopni, z lat 1917— 1937, z niewielki­ mi brakami. Składają się na nie listy obecności, zawierające własnoręcz­ ne podpisy uczestników seminariów, wśród których spotyka się nazwiska wielu obecnie znanych historyków, kilka sprawozdań z ich prac, oraz no­ towane przez Profesora wykazy tematów prac, uwagi do wygłaszanych referatów, notatki o celu i metodzie pracy seminaryjnej, a niejednokrot­ nie również charakterystyka źródeł, stanowiących podstawę zajęć semi­ naryjnych