Kupno i Poręby Kupieńskie. Zarys dziejów od XVI do XXI wieku Marian Piórek Kupno i Poręby Kupieńskie Zarys dziejów od XVI do XXI wieku Kolbuszowa 2014 1 Marian Piórek Współpraca Elżbieta Chmielowiec, Helena Filipowicz, Michał Franczyk Zdjęcia Henryk Sondej i Marian Piórek Projekt okładki Łukasz Szymański Wydawca Miejska i Powiatowa Biblioteka Publiczna w Kolbuszowej na zlecenie Rad Sołeckich w Kupnie i w Porębach Kupieńskich Adres wydawcy ul. Piłsudskiego 7 36-100 Kolbuszowa ISBN: 978-83-60944-62-2 Skład i druk Zakład Poligraficzny Z. Gajek, Mielec www.drukarnia.mielec.pl 2 Kupno i Poręby Kupieńskie. Zarys dziejów od XVI do XXI wieku WSTĘP Inicjatywa opracowania i wydania książki monograficznej o prze- szłości historycznej i dniu dzisiejszym wsi Kupno z Porębami Kupieński- mi zrodziła się przed laty w rozmowie z obecnymi sołtysami: Adamem Przybyło i Stanisławem Miazgą, a autorem niniejszej publikacji. Praca ta stanowi pierwszą próbę całościowego przedstawienia dziejów od końca XVI w. do pierwszych lat XXI w., a więc w okresie dziejów już nowożyt- nych zwanych okresem staropolskim, galicyjskim (zabór austriacki), II Rzeczypospolitej Polskiej, Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej i po okresie transformacji ustrojowej, czyli powstaniem III Rzeczypospolitej Polskiej (po 1989 r.), nie pomijając oczywiście I i II Wojny Światowej. Takie są etapy historyczne naszego narodu i każdej małej „ojczyzny”. Trzeba stwierdzić, że łatwiej jest pisać o miejscowościach, w których przez wieki miały siedzibę dwór i parafia, oczywiście więcej jest źródeł archiwalnych, natomiast mniej, gdy nie było tych instytucji, a dana miej- scowość tylko do nich należała, a życie toczyło się zazwyczaj tylko wokół karczmy. We wsi Kupno dwór z folwarkiem istniał do pierwszych lat XX w., a parafia powstała dopiero w okresie międzywojennym, wyodręb- niona z macierzystej parafii kolbuszowskiej pod wezwaniem „Wszystkich Świętych”. Nic dziwnego, że tych wiadomości zachowanych na piśmie jest znacznie mniej. Nazwa wsi „Kupno” z przysiółkiem „Poręcze” w zależności od in- terpretacji podstawy toponim (nazwa) może mieć różny rodowód. Pod względem znaczeniowym może występować jako: 1/ fizjograficzna – okre- ślająca teren pagórkowaty; 2/ kulturowa – oznaczająca teren zakupiony; 3/ fizjograficzno-kulturowa, oznaczająca teren charakteryzujący się sku- pieniem jakichś elementów (duża ilość rzeczy razem zgromadzonych np. 3 Marian Piórek grupka krzewów, drzew, traw itp.). Natomiast ta druga nazwa z biegiem czasu zanikła. Kazimierz Skowroński podaje wywód nazwy „Kupno” – „Kopno” od krajobrazu i zalicza ją do grupy topograficznej. Natomiast nazwa wsi Poręby Kupieńskie z Biedą oznacza w pierw- szej jego części „Poręby” – wytrzebioną część lasu na terenie wsi Kupna, a druga „Bieda” pojawia się jeszcze w spisie ludności w 1890 r. Nazwy te pojawiają się w księgach metrykalnych parafii kolbuszowskiej pw. Wszyst- kich Świętych dopiero w 1764 r. i stanowiły najpierw część wsi zwanych przysiółkami, a następnie „Poręby” podniesiono do rangi gromady, a za czasów autonomii galicyjskiej i II Rzeczypospolitej Polskiej (1866-1934) do gminy jednostkowej z wójtem na czele. Wieś Kupno powstała „na dziko” w tenucie Bratkowice obok wsi Widełki (Widełka) na obszarze położonym w południowej części istniejących królewszczyzn klucza Bratkowice, powiatu pilzneńskiego i na pograniczu powiatu sandomierskiego, woj. sandomierskiego pod koniec XVI w., po częściowym wykarczowaniu puszczy (Puszczy San- domierskiej). Wcześniejsze osady leśne miały wydawane akty lokacyjne (Dzikowiec 1566 r.), ale następne, z przełomu XVI i XVII w., już nie. Dwie osady leśne: Kupno i Widełka, przez prawie trzy wieki miały także wspólnych dzierżawców i właścicieli, ale osobne folwarki. Różne też miały parafie. Widełka należała do parafii Przewrotne, zaś Kupno z Porębami Kupieńskimi i Biedą do parafii Kolbuszowa. Dopiero na początku XX w. obie parafie się usamodzielniły i należały do innych dekanatów (kolbu- szowski i głogowski). Za początek powstania wsi można uznać 1577 r., gdyż data ta wy- stępuje w licznych publikacjach, gdzie jest wymieniona nazwa Dymarka, przysiółek położony na pograniczu Kupna i Widełki (obecnie przynależy do Porąb Kupieńskich). W tej okolicy wytapiano żelazo z rud darniowych u źródeł rzeki Tuszymki na potrzeby dworu. Natomiast gromada Poręby Kupieńskie – jak już wspominałem – wyodrębniła się dopiero w drugiej połowie XVIII w. Na rynku wydawniczym nie ukazała się do tej pory żadna publikacja zarówno książkowa, jak i w formie artykułu naukowego, czy prasowego, która obejmowałaby historyczne dzieje tych wsi. Wspomnieć można tylko o publikacjach autorstwa Kazimierza i Macieja Skowrońskich, Mariana Piórka, Wojciecha Mroczki, Haliny Dudzińskiej – historyków regionalistów, którzy przy omawianiu innych wydarzeń historycznych wspominają o tej miejscowości. Natomiast w czasopismach lokalnych i specjalistycznych ostatnich lat można spotkać jedynie cząstkowe informa- cje dotyczące problematyki społecznej i gospodarczej tych miejscowości, 4 Kupno i Poręby Kupieńskie. Zarys dziejów od XVI do XXI wieku ale z okresu po transformacji ustrojowej w naszym kraju tj. lat po 1990 r. Warto tutaj wspomnieć o nauczycielskiej rodzinie z Kupna – Stanisława i Władysławy Antos, którzy w latach 60. ubiegłego wieku sporządzili no- tatki z przeprowadzonych rozmów z najstarszymi mieszkańcami tej wsi, a także historyków: Kazimierza Skowrońskiego z Kolbuszowej, Franciszka Kotuli z pobliskiego Głogowa Małopolskiego – Rzeszowa. Wykorzystali je przy pisaniu pracy dyplomowej w trakcie kształcenia w Studium Na- uczycielskim w Rzeszowie. Książka ta ma charakter popularnonaukowy i składa się z trzech części – pierwszej zatytułowanej „Środowisko” (położenie; gleby, lasy i zabudowa wsi); drugiej zatytułowanej „Wczoraj”, obejmującej okres lat od 1577 do 1989 r. (mieszkańcy; o przeszłości wioski; ziemia i kontrakty; gromada – gmina; emigracja zarobkowa i stała; szkoła ludowa, powszech- na i podstawowa; okres międzywojenny; lata powojenne tj. czas od 1944 do 1989 r.) oraz trzeciej zatytułowanej „Dzisiaj” – lata 1990-2014, zwanej także III RP. W końcowej części umiejscowiony jest aneks i zdjęcia. Poza tym publikacja ta zawiera liczne tabele, mapy i na końcu bibliografię. 5 Marian Piórek 6 Kupno i Poręby Kupieńskie. Zarys dziejów od XVI do XXI wieku I. ŚRODOWISKO Położenie Wieś Kupno położona jest w południowej części Puszczy Sando- mierskiej zwanej także Kotliną Sandomierską, na dawnym szlaku handlo- wym prowadzącym z Sandomierza do granicy słowackiej i Węgier, obecnie w odległości 7 km na południe od Kolbuszowej. Jej południowa granica stanowi północną krawędź Pogórza Karpackiego, zaś od północnego za- chodu graniczy z Wyżyną Małopolską. Od północnego wschodu swoimi krawędziami tektonicznymi styka się z obrzeżami Wyżyny Lubelskiej i Roztocza. W strukturze geograficznej Kotlina na mapach przypomina swoim wyglądem trójkąt położony w dorzeczu Wisły i jej dopływu Sanu, zamknię- ty a od południa traktem Kraków – Rzeszów – Lwów. Tutaj rozciąga się Płaskowyż Kolbuszowski zwany także Kolbuszowsko-Raniżowsko- Soko- łowskim o łagodnych wzniesieniach i obniżeniach, a jej szczytem biegnie trakt drogowy Kolbuszowa – Raniżów – Sokołów Młp., zwany w okresie staropolskim drogą „wołową”. Średnia jego wysokość wynosi 248 m n.p.m. W środku puszczy położony jest powiat kolbuszowski, w zmienianym przez wieki kształcie. Główną rzeką tego regionu Puszczy Sandomier- skiej jest Łęg z jej dopływem Przyrwą (dawniej Trześnią) i znajdują się na wysokości 259-260 m n.p.m. Do 1975 r. obszar powiatu wynosił 890 km kwadratowych z liczbą ludności 63 420 osób. Kupno należy do wiosek średniej wielkości, sąsiadując z Widełką, Kłapówką, Werynią, Kolbuszową Górną (Wojkowem), Bukowcem i Po- rębami Kupieńskimi. Ta ostatnia wieś wyodrębniła się z osady Kupno i właśnie tam został zlokalizowany cmentarz parafialny. Obszar wsi liczy 7 Marian Piórek 12,56 km2, o długości 4,5 km, i szerokości 4 km. Posiada dobre połącze- nia komunikacyjne z siedzibą powiatu i województwa. Drogi zarówno powiatowe, jak i gminne posiadają asfaltową nawierzchnię, co sprzyja i umożliwia lepsze połączenie. Jedynie z Kłapówką i Werynią łączą drogi polne, mało utwardzone. Utwardzenie drogi Kupno – Kolbuszowa Górna nastąpiło już w drugiej połowie XIX w. Mimo bliskości linii kolejowej (PKP) najbliższy przystanek znajduje się w Widełce. Nazwy części wsi są następujące: Majdan i Zagrody (dawniej jeszcze Poręcze), a nazwy obiektów fizjograficznych (7) to: 1/ Granica - pole, 2/ Działy – wzniesienie, pole, 3/ Piaski – pole, 4/ Potoki – łąki, 5/ Przykopy, Sośniny – pastwisko, 6/ Stawiska – łąki, 7/ Tuszymka – rzeka, 8/ Dymarka (obecnie na terenie Porąb. Kupieńskich). Gleby, lasy, woda i zabudowa wsi Na początku procesu urbanizacji wsi w XVII w. parcele zabudo- wywane były po obu stronach drogi, oczywiście w pewnym oddaleniu. Z biegiem czasu powstawała zabudowa w formie łańcuchówki rozproszo- nej o nieregularnym układzie pól, które stopniowo rozrastały się w przy- siółki. Powstały one ze spontanicznego zawłaszczania polan i zrębów leśnych. Jak podaje Stefan Lew: „(…) Jest to ślad późnego (XVII-XVIII w.) osadnictwa związanego z gospodarką leśną (hodowla, bartnictwo), przemysłami drzewnymi i hutnictwem.” Obecnie zwarte kompleksy są oddalone około 250 metrów od drogi po obu stronach. Interesujące jest to, że południowo-zachodnia część wsi stopniowo coraz bardziej oddala się od drogi głównej i usytuowała się wzdłuż strumyka biegnącego w kie- runku południowo-zachodnim. Wiele domów buduje się wzdłuż drogi Kupno – Poręby Kupieńskie, a także