Rocznik III • 2017 • nr 3 „Rocznik Kresowy“ 2017©copyright by Muzeum Niepodległości w Warszawie RECENZENCI: prof. dr hab. Piotr Matusak prof. dr hab. Wojciech Włodarkiewicz RADA NAUKOWA: dr Stanisław Dziedzic (Uniwersytet Jagielloński), doc. dr Mykoła Genyk (Podkarpacki Uniwersytet Narodowy w Iwano-Frankiwsku), dr Mariusz Kardas (Akademia Marynarki Wojennej w Gdyni), prof. dr hab. Norbert Kasparek (Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie, Archiwum Państwowe w Olsztynie), dr Adam A. Ostanek (Wojskowa Akademia Techniczna), dr Rafał Roguski (Uniwersytet Przyrodniczo-Humanistyczny w Siedlcach), dr hab. Piotr Semków (Akademia Marynarki Wojennej w Gdyni), dr Tadeusz Skoczek (Muzeum Niepodległości w Warszawie), dr Jolanta Załęczny (Muzeum Niepodległości w Warszawie) KOLEGIUM REDAKCYJNE: mgr Krzysztof Bąkała – sekretarz redakcji (Muzeum Niepodle- głości w Warszawie), mgr Tibor Gerencsėr (Eötvös Loránd Tudomá- nyegyetem, Budapest), mgr Małgorzata Izdebska-Młot – redaktor językowy, dr hab., prof. PUNO Zbigniew Judycki (Muzeum Niepod- ległości w Warszawie), mgr Janusz Paluch (Śródmiejski Dom Kultu- ry w Krakowie), dr Tadeusz Skoczek – redaktor naczelny (Muzeum Niepodległości w Warszawie), mgr Anna Varanytsya (Instytut Ukra- inoznawstwa Ukraińskiej Akademii Nauk we Lwowie), mgr Łukasz Żywek (Muzeum Niepodległości w Warszawie) ISSN: 2391-6435 Spis treści Tadeusz Skoczek, Wprowadzenie ������������������������������������������������������������������� 5 ARTYKUŁY I ROZPRAWY – Oleksandr Sedliar, Oświata wśród ludu ruskiego w Prowincji Ga- licyjskiej. Pierwsze dziesięć lat działalności filii Towarzystwa im. Mychajła Kaczkowskiego (1876–1885) ������������������������������������������������������ 7 – Piotr Semków, „Non omnis moriar“. Kresowe nekropolie strażnika- mi pamięci o polskości ��������������������������������������������������������������������������������� 37 – Adam A. Ostanek, Lwów jako symbol wygnania Polaków z Kresów Wschodnich w literaturze wspomnieniowej okresu PRL i począt- ków III Rzeczypospolitej. ���������������������������������������������������������������������������� 59 – Stanisław Dziedzic, Między funkcjonalizmem a „nadwiślańską” es- tetyką. Jan Sas-Zubrzycki. ��������������������������������������������������������������������������� 87 – Ze zbiorów Muzeum Niepodległości w Warszawie.................................. 118 MATERIAŁY ŹRÓDŁOWE – Adam A. Ostanek, Targi Wschodnie we Lwowie i ich znaczenie po- lityczne oraz gospodarcze dla miasta, regionu i Polski w świetle „Kwestionariusza w sprawie Targów Wschodnich” z 4 lutego 1928 roku. �������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 119 OMÓWIENIA I RECENZJE – Helena Wiórkiewicz, II Muzealne Spotkania z Kresami. Z prac nad organizacją konferencji i przygotowaniem publikacji ������������������ 145 – Jolanta Załęczny, O Kresach, zbiorach i kolekcjach kresowych w mu- zeach ������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 159 – Krzysztof Bąkała, Polska diaspora w Kijowie ������������������������������������������� 169 – Jolanta Załęczny, Wszystko, co z Wilnem związane w zbiorach Mu- zeum Niepodległości �������������������������������������������������������������������������������� 177 – Zbigniew Judycki, Kresowianin w rzymskiej purpurze. Kalenda- rium życia kardynała Władysława Rubina ������������������������������������������� 181 – Andrzej Kotecki, Publikacje kresowe Muzeum Niepodległości w Warszawie. Przegląd wydawnictw (1994−2017) ����������������������������� 195 Autorzy ��������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 225 Wprowadzenie Każdy następny numer „Rocznika Kresowego” rodzi pytanie: dla- czego tak rzadko wydajemy to pismo. Odpowiedź może być bardzo szeroka. Mamy wszak już regularnie wydawany kwartalnik huma- nistyczny „Niepodległość i Pamięć”, zamieszczający w swojej długiej historii wiele znakomitych kresowych artykułów. Mamy, co kilka lat organizowane, ogólnopolskie Muzealne Spotkania z Kresami. Dzie- dzictwo i Pamięć Kresów Wschodnich Rzeczypospolitej. Wydajemy katalogi zbiorów zgromadzonych w Muzeum Niepodległości, zbio- rów nie tylko zresztą z Kresami związanych. Organizujemy wiele wystaw, konferencji naukowych, jak chociażby niedawna poświęcona abp. Józefowi Teodorowiczowi, czy przygotowywany cykl wydarzeń związanych ze środowiskiem Ormian Polskich („Ormianie w drodze do niepodległej Polski”). Tradycyjnie już organizujemy „Opłatek Or- miański”, nasza wystawa „Ormianie Semper Fidelis” krąży od kilku lat po ośrodkach całej Polski. Kuratorzy Galerii Brama Bielańska in- spirowani są systematycznie twórczością plastyczną Janusza Trzebia- towskiego i jego słynnego „Tryptyku Armenii”, cyklu wielowątkowe- go i wieloletniego. Dział Edukacji Muzeum Niepodległości organizu- je doroczne konferencje, z wydrukowanymi później referatami, pod zbiorczą nazwą Kresy, każdorazowo opatrywane innymi podtytuła- mi: Wczoraj, dzisiaj, jutro (2015), Trudne sąsiedztwo (2016), Należna pamięć – nie zemsta (2017). O wielu tych inicjatywach przeczytamy w zesta- wieniu, które przygotował dla obecnego numeru naszego rocznika Andrzej Kotecki. Współpracujemy z licznymi środowiskami Kresowian oraz z uczelniami poświęcającymi interesującej nas tematyce wiele czasu i wysiłku. W roku ubiegłym na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim rozpoczął działalność Instytut Pamięci Dziedzictwa Kresowego, pro- fesor Włodzimierz Osadczy zaprosił nas do współpracy. Podczas in- auguracyjnego spotkania (konferencja wzbogacona została wystawą przygotowaną przez Krzysztofa Bąkałę) profesor Mieczysław Ryba powiedział między innymi: Polska współczesna być może o wiele więcej zawdzięcza Kresom niż Kre- som daje. Trzeba pamiętać jednak, że bez Kościoła rzymskokatolickiego nie 5 ma czegoś takiego jak Kresy ani w sensie kulturowym, ani w sensie ludz- kim, ani w żadnym innym tego słowa znaczeniu. Kościół katolicki i polskie Kresy to potężne dziedzictwo, które powinniśmy upamiętniać, żebyśmy nie skarłowacieli jako wspólnota. (…) Naród żyje kulturą. Oczywiście żyje też gospodarką i polityką, ale nie możemy sobie dać wyrwać tego, co stanowi nasze serce. Lubelska placówka naukowa powołana została dokładnie w roczni- cę dwudziestopięciolecia reaktywowania struktur archidiecezji lwow- skiej obrządku łacińskiego. Profesor W. Osadczy, spiritus movens nowej inicjatywy zawsze podkreślał konieczność jednoczenia środowisk kresowych celem integracji oraz w związku z koniecznością mówie- nia „donośnym głosem” o problemach stosunków polsko-ukraińskich − historycznie i w relacjach współczesnych. Instytut jest jednostką na- ukowo-badawczą, która fachowo i konsekwentnie realizuje badania związane z Kresami, z przeszłością, historią, ale też z dniem dzisiej- szym. Należy lubelskiej inicjatywie poświęcić w przyszłości więcej uwagi. W prezentowanym wydawnictwie warto zapoznać się z artykułem Oleksandra Sedliara, przedstawia on bowiem badania pracownika Lwowskiego Uniwersytetu Narodowego poświęcone ludowi ruskie- mu, ściślej oświacie ludu ruskiego w Galicji. Działalność Towarzy- stwa imienia Mychajła Kaczkowskiego nie była dotąd znana w pol- skim obszarze naukowym. Polski uczony, Piotr Semków prezentuje własne badania poświęcone polskim nekropoliom na Kresach, znisz- czonym i nadal niszczonym, zaniedbanym, lekceważonym przez ludność i obecne władze dawnych polskich ziem. Lwów, miasto wciąż pamiętające, jest symbolem polskiego wygnania, o czym świadczą wspomnienia analizowane przez Adama A. Ostanka. Stanisław Dziedzic nadesłał bardzo ciekawy artykuł monograficz- ny poświęcony twórczości wybitnego galicyjskiego historyka, teore- tyka i praktyka architektury. Zamieszczone przy końcu recenzje przybrały formę komplekso- wych esejów, ich autorzy twórczo rozszerzają genologię gatunku. Tadeusz Skoczek 6 ARTYKUŁY i ROZPRAWY ROCZNIK KRESOWY 2017, nr 3(3) Oleksandr Sedliar Lwowski Uniwersytet Narodowy im. Iwana Franki Biblioteka Naukowa Oświata wśród ludu ruskiego w Prowincji Galicyjskiej. Pierwsze dziesięć lat działalności filii Towarzystwa im. Mychajła Kaczkowskiego (1876–1885) Słowa kluczowe Towarzystwo im. M. Kaczkowskiego, Galicja, rusofile galicyjscy, filia towa- rzystwa, oświata ludu, życie społeczne na prowincji Streszczenie W tekście rozpatrzono stworzenie i pierwsze dziesięć lat działalności (1876– 1885) filii ukraińskiego (ruskiego) rusofilskiego oświatowego Towarzystwa im. Mychajła Kaczkowskiego w Galicji. Filie zakładali i w ich kierownictwie przeważali księża greckokatoliccy. Główne kierunki ich działania to: zbiór- ka składek członkowskich, rozpowszechnienie wydawnictw Towarzystwa im. M. Kaczkowskiego, dla oddzielnych filii – organizacja różnych imprez kulturalnych (przeważnie wieczorów muzycznych i poetyckich), sklepów, burs itp. Do 1885 r. w Galicji Towarzystwo im. M. Kaczkowskiego stworzy- ło 21 oddziałów. Najbardziej aktywne były filie w Sokalu, Stanisławowie, Tarnopolu, Drohobyczu, Samborze, Jaworowie, Turce i Kołomyi. Większość z nich działała nieregularnie, niektóre z biegiem czasu przestały istnieć. Głównymi problemami było nieprzygotowanie prowincjonalnej ruskiej in- teligencji do systematycznej pracy społecznej, niedostateczna koordynacja między działaczami ze wsi i miast (powiatowych centrów), brak funduszy, niski poziom autonomii filii. Jednak pomimo istniejących trudności, filie Towarzystwa im. M. Kaczkowskiego przyczyniły się do intensyfikacji ży- cia publicznego na poziomie powiatowym, dla chłopów i części inteligencji uczestnictwo