PRZYRODA ZIEMI PILZNEŃSKIEJ opracował: Grzegorz Stawarz współpraca: Mirosław Więcek Pilzno 2007 PRZYRODA ZIEMI PILZNEŃSKIEJ Spis treści 1. Wstęp .......................................................................................................2 2. Położenie fizyczno-geograficzne gminy Pilzno.......................................4 2.1. Płaskowyż Tarnowski.......................................................................5 2.2. Dolina Dolnej Wisłoki......................................................................5 2.3. Pogórze Ciężkowickie ......................................................................6 2.4. Pogórze Strzyżowskie.......................................................................7 3. Gminne krajobrazy ..................................................................................9 4. Klimat.....................................................................................................11 5. Powietrze................................................................................................12 6. Wody powierzchniowe i podziemne......................................................13 7. Gleby......................................................................................................19 7.1. Gleby piaskowe...............................................................................20 7.2. Gleby wytworzone z utworów pyłowych........................................21 7.3. Gleby gliniaste i ilaste ....................................................................22 7.4. Mady..............................................................................................24 7.5. Gleby górskie..................................................................................24 8. Struktura użytków..................................................................................26 9. Flora........................................................................................................27 10.Fauna......................................................................................................38 11.Ochrona przyrody...................................................................................64 12.Literatura................................................................................................71 1. Wstęp Gdy rozejrzymy się wokół siebie, podczas wędrówek po okolicy, mamy szansę dostrzec wszystko to, co możemy odczuć zmysłami: piękne i urozmaicone krajobrazy rozciągające się na widnokręgu, wspaniałą muzykę, którą tworzy sama natura poprzez śpiew ptaków i odgłosy pozostałych zwierząt na tle szumu wiatru, deszczu czy innych zjawisk atmosferycznych, miłą woń rozkwitłych wiosną łąk, miękkość leśnych dywanów utkanych z mchu na polanach, smak jagód zbieranych latem na rozgrzanych słońcem ustępach leśnych. Piękno otaczającej przyrody niejednokrotnie pobudzi nas do refleksji, co spowodowało, że z jednej strony mamy wysokie, często strome wzniesienia, porozcinane głębokimi wąwozami, porośnięte lasem czy podzielone szachownicą pól stoki a z drugiej płaskie, równinne połacie ziemi ciągnące się aż po horyzont? Dlaczego w jednych lasach dominują drzewa iglaste w innych przeważają te, które zamiast igieł mają liście? Takich pytań możemy zadawać sobie mnóstwo, możemy również próbować sobie udzielać na nie odpowiedzi. Dojdziemy do wniosku, że środowisko, w którym żyjemy nadal ma wiele tajemnic, mniej lub bardziej odkrytych powiązań i zależności, których z pozoru nie widać. Ukształtowanie terenu, rodzaj skał, z jakich zbudowane są wzniesienia, przy udziale klimatu (opady, wiatry, temperatura) powoduje powstawanie określonego typu gleby, którą wybierają rośliny na swoje mieszkanie. Obfitość roślin przyciąga zwierzęta, dla których są pokarmem. W ślad za zwierzętami roślinożernymi przychodzą drapieżcy polujący na nie oraz pasożyty odżywiające się ich kosztem, na końcu do akcji wkraczają reducenci ( osobniki odżywiające się obumarłymi szczątkami roślin i zwierząt) zamieniając substancję organiczną na składniki mineralne, które znajdują się w glebie i z nich rośliny budują swoje organizmy. Tak zamyka się koło, które nazywamy obiegiem materii w przyrodzie. Odradzanie się przyrody to kolejna jej wspaniała cecha. Zimą spoglądamy przez okno, widzimy przyrodę zastygłą w jakimś letargu, drzewa bez liści, pola i łąki przykryte najczęściej białym kożuchem śniegu, gdzieniegdzie przelecą stada ptaków, które nie odleciały do „ciepłych krajów”. Można odnieść wrażenie, że wszystko wokół zamiera. Gdy dzień staje się coraz dłuższy, słońce mocniej grzeje, następuje eksplozja witalności, przyroda z energią zabiera się do rozwoju: mnóstwo kolorowych kwiatów, bujna soczysta zieleń, przeróżne owady biegające i fruwające wokół, ptaki walczące o miejsca do rozrodu wydające ogrom przepięknych dźwięków Wszystko to sprawia, że i człowiekowi przybywa sił do życia. Intensywny rozwój przeróżnych form życia trwa przez całe lato. Rośliny wydają nasiona zebrane w kłosach, wiechach, baldachach, koszyczkach lub ukryte w przeróżnych owocach wabiących zwierzęta. Wszystko po to by dać szansę rozprzestrzenienia się na nowe tereny, rozsiewane przez wiatr, wodę lub roznoszone przez zwierzęta. Również zwierzęta wydając potomstwo walczą o przetrwanie własnych gatunków. Jesienią następuje powolne szykowanie się na trudne czasy. Większość zwierząt robi zapasy na zimę, znosząc pokarm do najróżniejszych nor, jam, gniazd. Rośliny zmieniają barwę, niektóre stają się bardzo kolorowe. Szczególnie, gdy spojrzymy na lasy liściaste, możemy się zachwycić przepiękną paletą kolorów z dominującym rudym, czerwonym, brązowym, żółtym itp. Jesienne wiatry, częste opady deszczu, przymrozki powodują powolne uśpienie przyrody i oczekiwanie na zimę. Różnorodność gatunków fauny i flory , zdolność do odradzania przyrody, siła żywiołów jakie wywołuje, często budzi w człowieku przeróżne uczucia: podziw, zachwyt, zdziwienie a nawet lęk. Jednak najważniejszym uczuciem, jakim powinien kierować się człowiek wobec sił natury powinien być szacunek i respekt. Uświadomienie sobie, że nie jesteśmy władcami przyrody, tylko jej elementem. Jako element przyrody ciągle jesteśmy od niej zależni, mimo ogromnego postępu w wielu dziedzinach ludzkiego życia. Wszelka działalność człowieka powinna być w zgodzie z naturą. Człowiek jedynie może odkrywać prawa przyrody i wykorzystywać je do swojej działalności nie może jednak przypisać sobie choćby najskromniejszego udziału w ich tworzeniu. Nierozważne korzystanie z zasobów przyrody, nadmierna ich eksploatacja często prowadzi do zaburzenia wielu ekosystemów i zmiany odwiecznych rytmów, które zakłócają równowagę w przyrodzie a przez to powodują, że często przyroda występuję przeciw człowiekowi poprzez różnego rodzaju żywioły trudne do przewidzenia. Istotnym zagadnieniem jest problem ochrony przyrody w celu przekazania pokoleniom, które przyjdą po nas, gatunków fauny i flory zagrożonych wyginięciem a także całych zbiorowisk roślinnych oraz form przyrody nieożywionej. Poniższe opracowanie jest próbą opisania uwarunkowań przyrodniczych obszaru gminy Pilzno, oraz zaprezentowanie jej walorów oraz zachętą dla czytelników do naocznego przekonania się o bogactwie pilzneńskiej przyrody. Opisane spostrzeżenia nie mają charakteru opracowania badawczego, jedynie wynikają z własnych obserwacji pogłębionych lekturą literatury. Warunki środowiskowe gminy stanowią potencjalne możliwości występowania wymienionych w opracowaniu gatunków roślin i zwierząt ( nie wszystkie gatunki udało się autorowi zaobserwować). 2. Położenie fizyczno-geograficzne gminy Pilzno Południowa część gminy Pilzno położona jest w obrębie Zewnętrznych Karpat Zachodnich w makroregionie zwanym Pogórzem Środkowobeskidzkim. Na obszarze gminy znajdują się dwa mezoregiony: Pogórze Ciężkowickie i Pogórze Strzyżowskie. Północna część znajduje się na obszarze Podkarpacia Północnego w makroregionie zwanym Kotliną Sandomierską. Na terenie gminy znajdują się dwa mezoregiony: Płaskowyż Tarnowski i Dolina Dolnej Wisłoki. Położenie gminy w obrębie aż czterech mezoregionów, czyli obszarów o urozmaiconej rzeźbie terenu, powoduje duże zróżnicowanie krajobrazowe jak też przyrodnicze. Ryc. 1 Położenie Gminy Pilzno Płaskowyż Tarnowski zajmuje część Kotliny Sandomierskiej o powierzchni około 1000 km2 pomiędzy Niziną Nadwiślańską na północy, doliną Dunajca na zachodzie i doliną Wisłoki na wschodzie. Jest lekko falistą równiną osiągającą wysokość od 200 do 260 m, rozciągniętą z zachodu na wschód około 40 km. Płaskowyż Tarnowski jest zbudowany z osadów morskich miocenu, w których zalegają gliny i piaski czwartorzędowe o miąższości 10—20 m. Płaskowyż pochyła się łagodnie ku północy do równoległej do Wisły doliny Brenia na Nizinie Nadwiślańskiej, natomiast od progu Pogórza Ciężkowickiego oddziela go obniżenie pomiędzy Tarnowem a Pilznem (na wschód od doliny Wisłoki jego przedłużeniem jest tzw. Pradolina Podkarpacka). Lasów jest niewiele. Warunki klimatyczne rolnictwa korzystne, glebowe zróżnicowane, ale ze względu na małe uwilgocenie na ogół słabe. Gęstość zaludnienia w okolicach Tarnowa jest duża, natomiast w części wschodniej wynosi poniżej 100 mieszk./km2. W północnej części Płaskowyżu Tarnowskiego leżą małe miasta Dąbrowa Tarnowska (ok. 11 tys) i Radomyśl Wielki (ok. 1,5 tys. mieszk.). W obrębie płaskowyżu Tarnowskiego położone są następujące miejscowości gminy Pilzno: Lipiny, Machowa, częściowo Podlesie Machowskie. Dolina Dolnej Wisłoki rozdziela płaskowyże: Tarnowski i Kolbuszowski Pomiędzy Pilznem a Mielcem dolina rozszerza się od 3 do 10 km, przechodzi w rozległy stożek napływowy,