KONKURENCJA W TRANSPORCIE KOLEJOWYM BIAŁA KSIĘGA KONKURENCJA W TRANSPORCIE KOLEJOWYM Wydanie przygotowane przez zespół redakcyjny pod kierownictwem dr inż. Tadeusza Syryjczyka Redakcja merytoryczno-techniczna: Piotr Faryna Redakcja serdecznie dziękuje za wkład merytoryczny auto- rów poszczególnych rozdziałów Białej Księgi oraz recenzje i uwagi do całości lub fragmentów panom: Piotr Faryna, Paweł Rydzyński, Stefan Akira Jarecki, Jakub Wosik, Jędrzej Klatka Warszawa listopad 2018 KONKURENCJA W TRANSPORCIE KOLEJOWYM 3 Spis treści 1. Synteza 5 2. Wstęp 6 2.1. Cele opracowania 7 2.2. Przewozy pasażerskie i towarowe w Polsce po roku 2000 9 3. Konkurencja w transporcie kolejowym 16 3.1. Konkurencja międzygałęziowa w transporcie pasażerskim 19 3.1.1. Dostęp do infrastruktury - opłaty 21 3.1.2. Specyficzne koszty różnicujące transport kolejowy i drogowy 26 3.1.3. Wybrane czynniki konkurencyjności – potok, prędkość i częstość kursowania 27 3.1.4. Przydatność dla systemu idei Park&Ride w aglomeracjach 28 3.1.5. Projektowane zmiany w ustawie o publicznym transporcie zbiorowym 36 3.2. Konkurencja wewnątrzgałęziowa w przewozach pasażerskich 38 3.2.1. Konkurencja na torach 38 3.2.2. Konkurencja o tory 47 3.3. Konkurencja w transporcie towarowym 56 4. Konkurencja w kolejnictwie – niektóre przykłady krajów Unii Europejskiej 65 5. Aktualna sytuacja na rynku przewozów kolejowych w Polsce 70 5.1. Konkurencja na torach 71 5.2. Konkurencja o tory 74 5.3. Konkurencja miedzygałeziowa 76 6. Konkurencja a współpraca 82 6.1. Wspólny bilet i systemy informacji 82 6.2. Polityka zrównoważonego rozwoju transportu 84 6.2.1. Kolej i autobus 84 6.2.2. Innowacje, a konkurencyjność kolei 84 6.2.3. Dworce kolejowe 86 6.2.4. Opłata Dworcowa 87 7. Bezpieczeństwo 88 8. Wnioski i rekomendacje 92 9. Załączniki 94 9.1. Wybrane pozycje bibliograficzne 94 9.2. Akty prawne, nazwy i skróty użyte w tekście 95 4 KONKURENCJA W TRANSPORCIE KOLEJOWYM 1. Synteza W opracowaniu zawarto możliwie pełny opis zagadnień związa- nych z konkurencją w transporcie kolejowym zarówno w układzie „intra” jak i „inter” modalnym. Większość uwag dotyczy konkurencji w kolejowych przewozach pasażerskich, jako że kolejowe przewozy towarowe są w dużym stopniu zliberalizowane i problemem w tym zakresie jest w zasadzie konkurencja międzygałęziowa: pociąg-sa- mochód ciężarowy. Problem ten odnosi się głównie do polityki transportowej państwa i przekracza ramy rozważań poświęconych transportowi szynowemu, ale został opisany w niektórych rozdzia- łach, w szczególności odnośnie opłat za dostęp do infrastruktury. Oś tematyki stanowią, analizowane z poziomu teoretycznego oraz wpisanego w aktualną sytuację: konkurencja „o tory”, konkurencja „na torach” i konkurencja międzygałęziowa w transporcie kolejo- wym. Autorzy odnoszą się do czynników, które wpływają na wa- runki konkurencji jak np. koszty dostępu do infrastruktury, możli- wości finansowe podmiotów zamawiających usługi transportowe, specyfika organizacji transportu kolejowego czy uwarunkowania społeczno-polityczne. Uwzględniono także odniesienia techniczno- -organizacyjne, omawiając zjawiska potoków, prędkości, częstości kursowania, energii, otoczenia, obiektów infrastruktury usługowej, jako elementów systemu mających wpływ na konkurencję i konku- rencyjność kolei. Sporo miejsca poświęcono na omówienie znacze- nia aktualnych przepisów oraz projektowanych zmian w kluczowej ustawie o publicznym transporcie zbiorowym oraz przepisom UE związanym z otwarciem rynku przewozów pasażerskich. W opracowaniu znajdują się ponadto wybrane przykłady doświad- czeń państw Unii Europejskiej a także uwagi o potencjalnym wpły- wie konkurencji na bezpieczeństwo przewozów. Wskazane zostały także przykłady możliwości współpracy konkurujących podmiotów oraz dążenie do budowy zintegrowanego systemu transportu. W konkluzji obejmującej wnioski i rekomendacje zawarte są stwier- dzenia, iż konkurencja pomiędzy koleją a transportem drogowym wciąż nie spełnia kryterium fair competition. Jednak pomimo tego, iż konkurencja w obrębie sektora kolejowego napotyka wciąż na przeszkody, można zauważyć wiele sygnałów optymistycznych, w szczególności coraz większe zrozumienie wspólnych celów po- między operatorami przewozów a zarządcami infrastruktury. W wyniku przeprowadzonej analizy wskazano na szereg postula- tów dla podjęcia działań zmierzających do poprawy konkurencyj- ności w transporcie, a wśród nich miedzy innymi: przyspieszenie upowszechnienia opłat za korzystanie z infrastruktury drogowej i objęcie nimi wszystkich dróg krajowych; przyspieszenie oraz dal- szy rozwój mądrej modernizacji infrastruktury kolejowej; rozpoczę- cie z wyprzedzeniem prowadzenia prac nad polityką UTK, co do przyznawania otwartego dostępu; zintensyfikowanie prac Rządu i samorządów nad analizą możliwości poprawy stanu transportu publicznego w przypadku obszarów o małej gęstości zaludnie- nia; poprawa, jakości prognozowania ruchu i badań elastyczności popytu oraz wypracowanie przez branżę i organizatorów wraz z zarządcą infrastruktury rozsądnego wzorcowego zbioru dobrych praktyk przetargów na kontrakty PSC. KONKURENCJA W TRANSPORCIE KOLEJOWYM 5 Biała księga doczekała się nowelizacji pod nazwą „Utrzymać 2. Wstęp Europę w ruchu – zrównoważona mobilność dla naszego kontynentu” – przegląd średniookresowy białej księgi Komi- sji Europejskiej dotyczącej transportu z 2001 r., opublikowany Unia Europejska, jako zintegrowany organizm gospodarczy, przez Komisję Europejską dla Rady i Parlamentu Europejskie- stara się kształtować i wpływać na rozwój poszczególnych sek- go w czerwcu 2006 r. Nowelizacja była konieczna w związku torów gospodarczych, w tym transportu, publikując oprócz z akcesją UE-10 w 2004 r., zmianą tempa światowej gospodarki aktów prawnych stosowne dokumenty strategiczne, miedzy i konkurencji, przyjęciem protokołu z Kyoto i wzrostem terrory- innymi tzw. białe księgi. Jedną z pierwszych białych ksiąg w za- zmu na świecie. Wśród głównych postulatów tego dokumentu kresie transportu, w szczególności w odniesieniu do transportu trzeba wymienić nacisk na sprawność energetyczną środków lądowego, Komisja Wspólnot Europejskich opublikowała we transportu, ochronę środowiska, wprowadzenie inteligentnych wrześniu 2001 r. pod nazwą „Europejska polityka transportowa systemów transportowych i innych innowacji. w horyzoncie do 2010 r.: czas wyborów” (European Transport Policy for 2010: Time to Decide). Zawarto w niej propozycje kil- Owocami wielu działań w ramach wspólnoty europejskiej w za- kudziesięciu działań restrukturyzujących politykę transportową kresie kolejnictwa stały się tzw. „pakiety kolejowe” (pierwszy, Unii w celu stworzenia systemu transportu zrównoważonego, drugi, trzeci i czwarty – w tym przypadku w trakcie realizacji), przyjaznego dla środowiska naturalnego i niwelującego konge- wprowadzane w życie w drodze wspólnotowych aktów praw- stię. Ważnym wnioskiem księgi była propozycja przestawienia nych – kilkunastu dyrektyw i rozporządzeń. się z transportu drogowego na zrewitalizowany transport ko- lejowy. Konsekwencją tych projektów było na przykład opraco- W marcu 2011 r. opublikowana została nowa biała księga UE wanie programu „Marco Polo”, zmierzającego do przeniesienia w dziedzinie transportu pod nazwą: „Biała Księga – Plan utwo- transportu towarów z zatłoczonych dróg europejskich na tory rzenia jednolitego europejskiego obszaru transportu – dą- kolejowe i drogi wodne, oraz poprawa sieci TEN-T w ramach żenie do osiągnięcia konkurencyjnego i zasobooszczędnego integracji nowych państw członkowskich, a także promocja li- systemu transportu”. beralizacji i harmonizacji europejskich systemów kolejowych. Dokument zawiera prognozy i strategie rozwoju transportu Najważniejsze idee białej księgi z 2001 r. z punktu widzenia we wspólnocie do 2050 r. Generalnym jego założeniem jest przewozów kolejowych to: przeniesienie przewozów z transportu samochodowego do przyjaznych środowisku gałęzi transportu, w tym transportu ■ wprowadzenie rzeczywistej konkurencji i powiązania kolejowego, a co za tym idzie, zmniejszenie emisji szkodliwych środków transportu, w tym ożywienie kolei; substancji do środowiska naturalnego. ■ usunięcie „wąskich gardeł”, w tym prowadzenie po- lityki w kierunku korytarzy multimodalnych nadających Wiele z najważniejszych instrumentów dla osiągnięcia celów priorytet przewozom towarowym, oraz duże projekty postawionych w europejskich Białych Księgach poświęconych infrastrukturalne; zagadnieniom transportu dotyczy przewozów kolejowych ■ zwiększenie bezpieczeństwa, racjonalizacja kosztów, a w tym konkurencyjności układu „modal split” a także konku- ■ opanowanie globalizacji transportu, w tym szansa na rencyjności wewnątrzgałęziowej. rozwój sieci kolejowej w kontekście rozszerzenia UE. Biała Księga UE: Opis Rok wydania „Europejska polityka transportowa w hory- Plany i zamierzenia do 2010 roku 2001 zoncie do 2010 r.: czas wyborów” „Utrzymać Europę w ruchu – zrównoważona mobilność dla Nowelizacja związana z ak- naszego kontynentu” – przegląd średniookresowy białej księ- 2006 cesją UE-10 z 2004 roku gi Komisji Europejskiej dotyczącej transportu z 2001 r Plan utworzenia jednolitego europejskiego obsza- ru transportu – dążenie do osiągnięcia konkurencyj- Plany i zamierzenia do 2050 roku 2011 nego i zasobooszczędnego systemu transportu” 6 KONKURENCJA W TRANSPORCIE KOLEJOWYM 2.1. Cele opracowania pasażerskich, firmy usług towarzyszących operacji przewozu koleją, a także tzw. przemysł okołokolejowy, który w rozumie- niu ogólnie przyjętym oznacza wszelkie podmioty gospodarcze Forum Kolejowe – Railway Business