PAŃ STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA ŚRODOWISKA OBJAŚNIENIA DO MAPY GEOŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000 Arkusz JAWORZNO (944) Warszawa 2004 Autorzy: Leonard Jochemczyk*, Włodzimierz Krieger****, Józef Lis***, Katarzyna Olszewska*, Anna Pasieczna***, Maria Preidl**, Katarzyna Strzemińska****, Stanisław Wołkowicz***, Ryszard Strzelecki*** Główny koordynator MGGP: Małgorzata Sikorska-Maykowska*** Redaktor regionalny: Albin Zdanowski*** Redaktor tekstu: Joanna Szyborska-Kaszycka*** *Katowickie Przedsiębiorstwo Geologiczne, 40–156 Katowice, Al. W. Korfantego 125a ** Przedsiębiorstwo Geologiczne S.A. w Krakowie, 30−079 Kraków, ul. Kijowska 14 *** Państwowy Instytut Geologiczny, 00–975 Warszawa, ul. Rakowiecka 4 **** Państwowy Instytut Geologiczny, Oddział Górnośląski, 41-200 Sosnowiec, ul. Królowej Jadwigi 1 Copyright by PIG and MŚ, Warszawa 2004 Spis treści I. Wstęp (Katarzyna Olszewska).......................................................................................... 4 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza (Leonard Jochemczyk, Katarzyna Olszewska, Maria Preidl)................................................................................ 4 III. Budowa geologiczna (Maria Preidl) ................................................................................ 8 IV. Złoża kopalin (Leonard Jochemczyk, Katarzyna Olszewska, Maria Preidl) ................ 13 1. Złoża węgla kamiennego ............................................................................................ 13 2. Rudy cynku i ołowiu................................................................................................... 17 3. Piaski podsadzkowe i formierskie .............................................................................. 18 4. Skały węglanowe ........................................................................................................ 19 5. Surowce skalne ceramiki budowlanej......................................................................... 19 6. Kruszywo naturalne.................................................................................................... 20 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin (Leonard Jochemczyk, Katarzyna Olszewska, Maria Preidl) ............................................................................................................................. 20 1. Węgiel kamienny ........................................................................................................ 20 2. Rudy cynku i ołowiu................................................................................................... 21 3. Piaski podsadzkowe i formierskie .............................................................................. 22 4. Skały węglanowe ........................................................................................................ 23 5. Surowce ilaste ceramiki budowlanej .......................................................................... 23 6. Kruszywo naturalne.................................................................................................... 23 7. Odpady........................................................................................................................ 23 VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin (Maria Preidl).................................... 24 VII. Warunki wodne (Katarzyna Olszewska, Maria Preidl).................................................. 25 1. Wody powierzchniowe ............................................................................................... 25 2. Wody podziemne ........................................................................................................ 27 VIII. Geochemia środowiska................................................................................................... 30 1. Gleby (J. Lis, A. Pasieczna)........................................................................................ 30 2. Pierwiastki promieniotwórcze (S. Wołkowicz) ........................................................... 33 3. Ryzyko radonowe (R. Strzelecki) .................................................................................35 IX. Składowanie odpadów (W. Krieger, K. Strzemińska) ........................................................37 X. Warunki podłoża budowlanego (Katarzyna Olszewska, Maria Preidl)......................... 43 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu (Leonard Jochemczyk, Katarzyna Olszewska, Maria Preidl) .................................................................................................................. 44 XII. Zabytki kultury (Maria Preidl)....................................................................................... 49 XIII. Podsumowanie (Leonard Jochemczyk, Katarzyna Olszewska, Maria Preidl) .................................................................................................................. 50 XIV. Literatura......................................................................................................................... 51 I. Wstęp Przy opracowaniu arkusz Jaworzno Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000 (MGP) wykorzystano materiały archiwalne arkusza Jaworzno Mapy geologiczno− gospodar- czej Polski w skali 1:50 000 wykonanej w roku 1997 w Przedsiębiorstwie Geologicznym S. A. w Krakowie (Preidl, 1997). Niniejsze opracowanie wykonano zgodnie z instrukcją opra- cowania i aktualizacji MGGP (Instrukcja ..., 2002). Mapa geośrodowiskowa zawiera dane zgrupowane w sześciu warstwach informacyj- nych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo kopalin, wody powierzchniowe i podziemne, ochrona powierzchni ziemi (obecnie tematyka geochemia środowiska), warunki podłoża bu- dowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Przy opracowaniu mapy wykorzystano materiały z archiwów: Państwowego Instytutu Geologicznego, Śląskiego Urzędu Wojewódzkiego w Katowicach; dane z Urzędów Powiatów i Gmin, Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska w Katowicach oraz zakładach górniczych prowadzących działalność eksploatacyjną na tym terenie. Wykorzystano także bogate dla tego obszaru materiały archiwalne i publikowane oraz dane z obserwacji tereno- wych. Dane dotyczące złóż kopalin zostały zamieszczone w kartach informacyjnych opraco- wanych dla komputerowej bazy danych o złożach. II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza Obszar arkusza Jaworzno w układzie współrzędnych geograficznych znajduje się po- między 19o15’ a 19o30’ długości geograficznej wschodniej oraz pomiędzy 50o10’ a 50o20’ szerokości geograficznej północnej. Pod względem administracyjnym zachodnia część obszaru arkusza leży na terenie wo- jewództwa śląskiego i obejmuje cały obszar gminy miejskiej Sławków z powiatu będzińskie- go oraz część miast na prawach powiatu: Dąbrowa Górnicza, Sosnowiec i Jaworzno. Wschodnia część obszaru arkusza należy do województwa małopolskiego, powiatu olkuskie- go (miasto Bukowno oraz fragmenty gmin: Klucze, Olkusz i Bolesław) oraz powiatu chrza- nowskiego (części gmin Trzebinia i Chrzanów). Obszar mieszczący się w granicach arkusza Jaworzno, według podziału fizycznogeogra- ficznego Polski (Kondracki, 1998) położony jest w obrębie prowincji Wyżyny Polskie w pod- prowincji Wyżyna Śląsko − Krakowska (Fig. 1). 4 Fig. 1 Położenie arkusza Jaworzno na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (1998) 1 − granica prowincji, 2 – granica podprowincji, 3− granica makroregionu, 4 − granica mezoregionu Prowincja: WYŻYNY POLSKIE Prowincja: KARPATY I PODKARPACIE Podprowincja: Wyżyna Śląsko−Krakowska Podprowincja: Północne Podkarpacie Podprowincja: Zewnętrzne Karpaty Zachodnie Makroregion: Wyżyna Makroregion: Wyżyna Makroregion: Kotlina Makroregion: Makroregion: Pogórze Śląska Małopolska Oświęcimska Brama Krakowska Zachodniobeskidzkie Mezoregiony: Mezoregiony: Mezoregiony: Mezoregiony: Mezoregion: 341.12 Garb Tarnogórski 341.31 Wyżyna Czę- 512.21 Równina 512.31 Rów Ska- 513.33 Pogórze Wielickie stochowska Pszczyńska wiński 341.13 Wyżyna Kato- 341.32 Wyżyna Olku- 512.22 Dolina Górnej 512.32 Obniżenie wicka ska Wisły Cholerzyńskie 341.14 Pagóry Jaworz- 341.33 Rów Krzeszo- 512.23 Podgórze Wila- nickie wicki mowickie 341.34 Garb Tenczyński Zachodnia i środkowa część arkusza należy do makroregionu Wyżyna Śląska, mezore- gionów: Pagóry Jaworznickie (część południowo−zachodnia i środkowa), Garb Tarnogórski (część północno−wschodnia) oraz Wyżyna Katowicka (północno−zachodnia część obszaru arkusza). Wschodnia część omawianego arkusza należy do Wyżyny Małopolskiej, mezore- gionów: Wyżyna Olkuska i Rów Krzeszowicki. 5 Wyżyna Katowicka jest środkową częścią Wyżyny Śląskiej. W jej podłożu występują węglonośne skały karbońskie. Na nich zalegają dolomity i wapienie środkowego triasu, które od północy i wschodu tworzą zwarte wzniesienia Garbu Tarnogórskiego. Występują również w zrębowym regionie Pagórów Jaworznickich. Pagóry Jaworznickie odznaczają się rzeźbą zrębową, na którą składają się płaskowyże, garby i pagóry, pomiędzy którymi rozciągają się zapadliskowe obniżenia. Na obszarze arku- sza, w obrębie tej jednostki występują dwa równoległe pasma wzniesień o przebiegu północ- ny zachód − południowy wschód. Między pasmami wzniesień zbudowanych z wapieni i dolomitów triasu, częściowo jury, rozciąga się plejstoceńska równina denudacyjna, w którą wciął się potok Łużnik, dopływ Białej Przemszy. Pod Szczakową Łużnik przełamuje się przez pasmo północno−wschodnie wzniesień Pagórów Jaworznickich. Na południowym zachodzie wzniesienia zrębowe Pagórów mają zniszczone krawędzie, a stoki zrębów wykazują dziś ce- chy progów strukturalnych, o