POLSKA AKADEMIA NAUK INSTYTUT HISTORII ATLAS HISTORYCZNY POLSKI WOJEWÓDZTWO SIERADZKIE I WOJEWÓDZTWO ŁĘCZYCKIE W DRUGIEJ POŁOWIE XVI WIEKU CZĘŚĆ II KOMENTARZ INDEKSY WYDAWNICTWO INSTYTUTU HISTORII PAN http://rcin.org.pl WOJEWÓDZTWO SIERADZKIE I WOJEWÓDZTWO ŁĘCZYCKIE W DRUGIEJ POŁOWIE XVI WIEKU http://rcin.org.pl POLSKA AKADEMIA NAUK INSTYTUT HISTORII ATLAS HISTORYCZNY POLSKI Pod redakcją STANISŁAWA TRAWKOWSKIEGO MAPY SZCZEGÓŁOWE XVI WIEKU 5 WYDAWNICTWO INSTYTUTU HISTORII PAN http://rcin.org.pl POLSKA AKADEMIA NAUK INSTYTUT HISTORII WOJEWODZTWO SIERADZKIE I WOJEWÓDZTWO ŁĘCZYCKIE W DRUGIEJ POŁOWIE XVI WIEKU Pod redakcją HENRYKA RUTKOWSKIEGO opracowali Krzysztof Chłapowski, Anna Dunin-Wąsowiczowa, Stefan K. Kuczyński, Kazimierz Pacuski, Elżbieta Rutkowska, Stanisław Trawkowski, Małgorzata Wilska CZĘŚĆ II KOMENTARZ INDEKSY WARSZAWA 1998 http://rcin.org.pl Redakcja techniczna i korekta części II Pracownia Atlasu Historycznego Opracowanie graficzne części II Dariusz Górski © Copyright by Instytut Historii PAN, Warszawa 1998 Printed in Poland ISBN 83-86301-75-9 Sponsorzy Urząd Miasta Łodzi Urząd Miejski w Piotrkowie Trybunalskim Urząd Miasta i Gminy w Wieluniu Kuria Archidiecezji Łódzkiej Urząd Miejski w Łęczycy Wydawnictwo Instytutu Historii PAN Rynek Starego Miasta 29/31, 00-272 Warszawa Wydanie I - Warszawa 1998 http://rcin.org.pl SPIS TREŚCI WSTĘP............................................................................................................... Henryk Rutkowski 1 Wykaz skrótów................................................................................................................................... 10 ŹRÓDŁA Źródła pisane.....................................................................................Krzysztof Chłapowski 13 Źródła kartograficzne..............................................................................Henryk Rutkowski 16 METODA I WYNIKI Środowisko geograficzne.............................................................................Małgorzata Wilska 19 Podziały administracyjne Granice państwowych jednostek terytorialnych....................................Henryk Rutkowski 26 Granice administracji kościelnej..............................................................Henryk Rutkowski 30 Aneks A. Zestawienie jednostek administracji kościelnej.................................................. 36 Aneks B Gminy wyznań reformowanych . Krzysztof Chłapowski, Henryk Rutkowski 38 Organizacja kościelna na początku XVI wieku.....................................Henryk Rutkowski 39 Osadnictwo Lokalizacja miejscowości.................................................................Krzysztof Chłapowski 42 Charakter i wielkość osiedli..............................................................Krzysztof Chłapowski 50 Przynależność własnościowa osiedli............................................... Krzysztof Chłapowski, Anna Dunin- Wąsowiczowa 58 Aneks I. Dobra królewskie w końcu XVI wieku............................................................ 65 Aneks II. Dobra w posiadaniu instytucji kościelnych w końcu XVI wieku.................... 67 Aneks III. Komentarz do mapy: Rozmieszczenie własności ziemskiej.............................................................Anna Dunin-Wąsowiczowa 71 Nazewnictwo......................................................................................... Stanisław Trawkowski 72 Drogi............................................................................................................. Małgorzata Wilska 74 Mapa okolic Łodzi......................................................................................... Henryk Rutkowski 79 Plany miast Łęczyca...................................................................................................Małgorzata Wiłska 80 Sieradz...................................................................................... Anna Dunin-Wąsowiczowa 84 Piotrków...................................................................................................Henryk Rutkowski 91 Wieluń......................................................................................................Małgorzata Wilska 98 Herby województw, ziemi i m iast.............................................................Stefan K. Kuczyński 102 INDEKS MIEJSCOWOŚCI.............................................................................................................. 105 Indeks nazw fizjograficznych............................................................................................................. 138 La voïvodie de Sieradz et la voïvodie de Łęczyca dans la seconde moitié du XVIe siècle............................................................................................ Stanisław Trawkowski 140 Sieradz Voivodship and Łęczyca Voivodship in the 2nd Half o f the 16* Century...................................................................................... Stanisław Trawkowski 148 Spis tabel (Liste des tableaux - Tables)............................................................................................ 155 Spis map tekstowych (Liste des cartes à texte - Maps in Text)..................................................... 156 Spis map w części I (Liste des cartes de la Ire partie - List of Maps in Part I)............................. 157 Legenda mapy głównej (Légende de la carte principale - The Legend of the Main M ap).......... 158 http://rcin.org.pl http://rcin.org.pl WSTĘP Henryk Rutkowski Obszar województw sieradzkiego i łęczyckiego był położony między Wielkopolską (graniczył z wo­ jewództwem kaliskim), Kujawami (woj. brzeskie), Mazowszem (woj. rawskie), Małopolską (wojewódz­ twa: sandomierskie i krakowskie) oraz Śląskiem, który znajdował się poza granicami Królestwa Polskie­ go1. Jak zauważył w drugiej połowie XVI w. Marcin Kromer, w przeciwieństwie do ziem ościennych terytorium sieradzko-łęczyckie nie miało żadnej wspólnej nazwy. Było ono objęte jedynie nazwą Wielko­ polski w szerszym znaczeniu jako prowincji, którą łączył wspólny sejmik generalny w Kole2. Dwa opisy­ wane województwa ukształtowały się w średniowieczu. Przed podziałem Polski na dzielnice w 1138 r. istniała, być może, prowincja podlegająca namiestnikowi (komesowi) z siedzibą w Łęczycy. W pierwszej połowie XIII w. powstało księstwo łęczyckie, które około 1262 r. uległo podziałowi na dwa księstwa: mniejsze łęczyckie i dwukrotnie większe sieradzkie. Po zjednoczeniu Królestwa w następnym stuleciu księstwa te stały się województwami. W XV w. do województwa sieradzkiego włączono ziemię wieluń­ ską, która wcześniej miała nazwę ziemi rudzkiej. W uformowanej wówczas hierarchii ziem polskich województwo sieradzkie zajęło wyższe miejsce od województwa łęczyckiego. Konserwatyzm szlachec­ ki sprawił, że oba województwa w niezmienionym zasięgu istniały do drugiego rozbioru Rzeczypospolitej w 1793 r.3 Niniejsze opracowanie stanowi kolejny tom serii Atlasu Historycznego Polski, której podstawowym elementem są mapy szczegółowe ziem polskich Korony w drugiej połowie XVI w., w skali 1:250 000. Jak informuje program serii przedstawiony przez Władysława Pałuckiego, zaplanowano wydanie 8 map, przy czym każdemu tomowi (zeszytowi) przydzielono z góry określony numer4. Poprzednio ukazały się trzy tomy, wszystkie pod redakcją W. Pałuckiego. Najpierw wyszedł tom (zeszyt) 3 obejmujący woje­ wództwo lubelskie (1966), następnie tom 7 - Mazowsze (1973), później tom 2 - województwo sando­ mierskie (1993, odtąd redaktorem serii jest Stanisław Trawkowski). Obecne wydanie tomu 5 oznacza zrealizowanie połowy programu. Pozostają do opracowania jeszcze następujące terytoria: 1 - woje­ wództwo krakowskie (prace są w toku), 4 - Wielkopolska, 6 - Kujawy, 8 - Podlasie. Trzon tomu jest taki jak w całej serii. Mapa główna przedstawia wszystkie miejscowości, które istniały w drugiej połowie XVI w., zróżnicowane pod względem charakteru (miasta, wsie, osady młyń­ skie itp.), wielkości i typu własności; nazwy miejscowe są podane w brzmieniu z XVI w., ale w pisowni dzisiejszej. Mapa pokazuje granice administracji państwowej i kościelnej, ważniejsze drogi, elementy środowiska geograficznego (wody i lasy według stanu z przełomu XVIII i XIX w., gdyż stan wcześniej­ szy nie da się rozpoznać dostatecznie szczegółowo). Ze względów praktycznych mapa główna została wydrukowana na dwóch arkuszach, według podziału na części północną i południową. 1 Zob. szkic kartograficzny na s. 141. 2 Należy zaznaczyć, że Kromer do województw sieradzkiego i łęczyckiego dołączył bezpodstawnie woj. raw­ skie, nie dostrzegając jego przynależności do Mazowsza. M. Kromer, Polska czyli o położeniu, ludności, obycza­ jach,, urzędach i sprawach publicznych Królestwa Polskiego księgi dwie, przekład S. Kazikowskiego, wstęp i opracowanie R. Marchwińskiego, Olsztyn 1977, s. 22, zob. też s. 122, 141, 157 n. 3 Zob. Granice państwowych jednostek terytorialnych, s. 26 i tamże przypis 1. 4 W. Pałucki, Przedmowa, w: Atlas Historyczny Polski, Mapy szczegółowe XVI wieku, 3: Województwo lubelskie w drugiej połowie XVI wieku, pod red. W. Pałuckiego oprac. S. Wojciechowski, Warszawa 1966, s. 7-12. 7 http://rcin.org.pl Mapy dodatkowe w skali 1:500 000 częściowo powtarzają tematy, które już poprzednio wystąpiły, zwłaszcza w tomie województwa sandomierskiego: podziały kościelne w końcu XVI w., struktura wła­ sności ziemskiej, sieć dróg głównych i drugorzędnych. Poza tym są tematy nowe: diecezja gnieźnieńska w województwach sieradzkim i łęczyckim na początku XVI w., okolice Łodzi w drugiej połowie XVI w. (skala 1:125 000). W niniejszym tomie mieszczą