SULTAN ŞAHİNŞÂH (MELİKŞÂH) DEVRİ TÜRKİYE SELÇUKLU TARİHİ (H. 503-510/M. 1110-1116) HAZIRLAYAN Arda DENİZ DANIŞMAN Selim KAYA AFYONKARAHİSAR 2015 T.C. AFYON KOCATEPE ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH ANABİLİM DALI YÜKSEK LİSANS TEZİ SULTAN ŞAHİNŞÂH (MELİKŞÂH) DEVRİ TÜRKİYE SELÇUKLU TARİHİ (503-510/1110-1116) Hazırlayan Arda DENİZ Danışman Yrd. Doç. Dr. Selim KAYA AFYONKARAHİSAR 2015 ii YEMİN METNİ Yüksek Lisans Tezi olarak sunduğum: SULTAN ŞAHİNŞÂH (MELİKŞÂH) DEVRİ TÜRKİYE SELÇUKLU TARİHİ (503-510/1110-1116) adlı çalışmamın, tarafımdan bilimsel ahlâk ve geleneklere aykırı düşecek bir yardıma başvurmaksızın yazıldığını ve yararlandığım eserlerin Kaynakça (Bibliyografya)’da gösterilen eserlerden oluştuğunu, bunlara atıf yapılarak yararlanmış olduğumu belirtir ve bunu onurumla doğrularım. 18.12.2015 Arda DENİZ TEZ JÜRİSİ KARARI VE ENSTİTÜ MÜDÜRLÜĞÜ ONAYI JÜRİ ÜYELERİ İMZA Tez Danışmanı: Yrd. Doç. Dr. Selim KAYA ……………………………. Doç. Dr. Muharrem KESİK ……………………………. Yrd. Doç. Dr. İbrahim BALIK .....………………...………. Tarih Anabilim Dalı Yüksek Lisans Öğrencisi Arda DENİZ’in, “SULTAN ŞAHİNŞÂH (MELİKŞÂH) DEVRİ TÜRKİYE SELÇUKLU TARİHİ 503- 510/1110-1116” başlıklı tezi.....…/….…/….…/tarihinde, saat…………….’da Lisans Üstü Eğitim Öğretim ve Sınav Yönetmeliği’nin ilgili maddeleri uyarınca, yukarıda isim ve imzaları bulunan jüri üyeleri tarafından değerlendirilerek kabul edilmiştir. Prof. Dr. Ahmet YARAMIŞ MÜDÜR ÖZET SULTAN ŞAHİNŞÂH (MELİKŞÂH) DEVRİ TÜRKİYE SELÇUKLU TARİHİ (H. 503-510/M. 1110-1116) Arda DENİZ AFYON KOCATEPE ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH ANA BİLİM DALI Aralık 2015 Danışman: Yrd. Doç. Dr. Selim KAYA Türkiye Selçuklu Devleti’nin en önemli sultanlarından biri olan Şahinşâh (Melikşâh), devletin duraklama ve buhran döneminde tarihi bir rol üstlenerek, merkezî otoritenin yeniden sağlanmasına, hattâ güçlenerek toparlanmasına vesile olmuş bir hükümdârdır. Şahinşâh (Melikşâh), cesur, akıllı, yiğit, çalışkan, ama aynı zamanda şanssız bir sultandır. Kendisinden biri büyük, iki de küçük erkek kardeşi olmasına rağmen üzerinde taşıdığı güzel hasletler sebebiyle babası Sultan I. Kılıç Arslan tarafından henüz 11 yaşındayken Musul’da vekil tayin edilmiştir. Şahinşâh (Melikşâh), Anadolu’ya gelerek Türkiye Selçuklu Devleti’nin başına geçtiğinde ise 14 yaşında bir çocuktur. Bizans İmparatorluğu’na karşı birçok sefer düzenleyerek mücadele etmiş, Anadolu’nun Türk yurdu olarak kalması için çalışmıştır. Sultan Şahinşâh (Melikşâh), altı yıl gibi kısa, ama bir o kadar da başarılı bir hükümdârlık döneminin ardından, kendi adamlarının ihânetine uğramıştır. Dânişmendlilerin kışkırtması ve vesâyetinde olan ağabeyi Mesud tarafından yakalatılarak 21 yaşında, hazin bir şekilde öldürülmüştür. Anahtar Kelimeler: Şahinşâh, Melikşâh, Mesud, I.Kılıç Arslan, Dânişmendli, Selçuklu. I ABSTRACT POLITICAL HISTORY OF TURKEY SELJUKS IN SULTAN SHAHINSHAH’S PERIOD (H. 503-510/M. 1110-1116) Arda DENİZ AFYON KOCATEPE UNİVERSITY THE INSTITUTE OF SOCIAL SCIENCES DEPARTMENT OF HİSTORY December 2015 Advisor: Assoc. Prof. Dr. Selim KAYA One of the most important sultan of Turkey Seljuks Shahinshah, he has played a rol state of stagnation and crisis period of the history. He has been restorated of central authority and instrumental in the recovery of an even stronger ruler. Sultan Shahin Shah is a brave, fearless, alert, intelligent and victorious, but so far it is a very unfortunate ruler. By his father Kilich Arslan I. in addition to being the largest of the children and he virtues have been appointed to carry on because the crown was determined. He was only fourteen years old when the head of state by title “shahin of shahs”. Sultan Shahinshah six years but less so after a successful reign, as a result of to betray his mans. He’s brother Mesud by which the tutorship of Danishmendids. Shahinshah is captured and killed by his brother Mesud, when he died twenty one years old. Keywords: Shahinshah, Kilich Arslan, Mesud, Danishmend, Seljuks. II ÖNSÖZ Türkiye Selçuklu Devleti, tarih boyunca kurulmuş Türk devletleri arasında ayrı bir öneme ve özel bir yere sahiptir. İçinde yaşadığımız Anadolu’yu hem yurt edinmişler hem de yurt olarak kalması için askerî ve siyasî faâliyetlerin yanında, sosyal ve kültürel altyapıyı da ihmal etmemişlerdir. Türkiye Selçuklu Devleti’nin siyasî, sosyal, dinî, ekonomik durumu, kültür ve medeniyeti ile ilgili olarak ayrıntılarına inildikçe daha da güzelleşen, bir anlamda Selçuklu tarihinin tüm inceliklerini yansıtan, bugüne kadar pek çok araştırma yapılmış, aynı zamanda çok kıymetli eserler yayınlanmıştır. Ancak Sultan Şahinşâh (Melikşâh) gibi diğer Türkiye Selçuklu sultanlarının gölgesinde kaldığı için unutulan veya fark edilmeyen, tez olarak ele alınıp incelenilmesi gereken dönemler de mevcuttur. Biz bu sebeple Sultan Şahinşâh (Melikşâh)’ın hayatını ve saltanat dönemini çalışma konusu olarak seçtik. Tezimizi, dört bölüme ayırdık. Birinci Bölümde; Şahinşâh (Melikşâh)’ın tarih sahnesine çıkışını, İkinci Bölümde; Sultan Şahinşâh (Melikşâh)’ın Anadolu’ya gelip saltanatını ele alarak sultan oluşunu, Üçüncü Bölümde; Sultan Şahinşâh (Melikşâh) devri Türkiye Selçuklu Devleti’nin diğer bazı devletlerle olan ilişkilerini, Dördüncü Bölümde ise; Sultan Şahinşâh (Melikşâh)’ın ölümünü, şâhsiyetini ve oğlu Şerefüddîn İshâk ile ilgili bilgiler verdik. Konuyu bizim için mümkün olabilen en güzel şekilde ortaya koymaya çalıştık. Elbetteki “müntehâ-yı kemâl muhâldir”, bu çalışmamızda eksik kalan bazı hususlar da olabilir. Ancak bu konuda yapılacak müsbet tenkitler bize yol gösterecek ve bizi ziyâdesiyle de memnun edecektir. Bu tezin ortaya çıkmasında ve gözle görülür bir eser haline gelmesinde birçok kişinin ve çeşitli kurumların katkısı ve yardımı oldu. Özellikle tez çalışmam süresince maddî ve manevî yardımlarını hiçbir zaman esirgemeyen danışman hocam Yrd. Doç. Dr. Selim Kaya’ya, ilmî birikim ve tecrübelerini benimle paylaşarak tezimin şekillenmesine katkı sağlayan ve âdeta ikinci tez danışmanım olan Doç. Dr. Muharrem Kesik’e, tezime metodolojik ve ilmî olarak katkıda bulunan Yrd. Doç. Dr. İbrahim Balık’a, lisans ve lisansüstü eğitimim boyunca beni III akademik çalışmalara yönlendirerek teşvik eden ve kaynaklara ulaşmamda yardımcı olan Prof. Dr. Ali Öngül’e, tezime ayrı bir güzellik katan kitabe metniyle alâkalı çeşitli görüş ve önerilerini aldığım Prof. Dr. Mikâil Bayram’a, değişik zamanlarda bilgi, fikir ve tecrübelerine müracaat ettiğim Doç. Dr. Cihan Piyadeoğlu, Doç. Dr. Mustafa Alican, Doç. Dr. Haşim Şahin ve Doç. Dr. Tülay Metin, Yrd. Doç. Dr. Emine Uyumaz’a, tezime katkıda bulunan Dr. Muhammet Kemaloğlu’na, Arapça metinlerin tercümesinde yardımcı olan Şefik Temgin’e can-ı gönülden teşekkürü bir borç bilirim. Başta danışmanım olmak üzere isimlerini zikrettiğim hocalarım bu tez çalışması boyunca benim klavuzum ve destekçim olmasaydı, belki de bu tez de olmayacak ya da daha çok eksikleri içerisinde barındırmış olacaktı. Bu sebeple hepsine müteşekkirim. Ayrıca tezimin araştırma sürecinde yardımlarını gördüğüm Türk Tarih Kurumu Kütüphanesi, Millî Kütüphane, Konya İzzet Koyunoğlu Müzesi ve Kütüphanesi ile İSAM Kütüphanesi çalışanlarına, içten teşekkür ederim. Ve son olarak beni dâima ilme, öğrenmeye teşvik eden, her zaman maddî ve manevî destek ve yardımlarını esirgemeyen merhume anneme, babama ve ağabeyime şükranlarımı sunarım. Arda DENİZ Afyonkarahisar / 2015 IV İÇİNDEKİLER YEMİN METNİ ..................................................................................................... III TEZ JÜRİSİ KARARI VE ENSTİTÜ MÜDÜRLÜĞÜ ONAYI ...................... IV ÖZET ......................................................................................................................... I ABSTRACT ............................................................................................................ II ÖNSÖZ ................................................................................................................... III İÇİNDEKİLER ........................................................................................................ V KISALTMALAR ................................................................................................ VIII KAYNAKLAR ....................................................................................................... IX GİRİŞ KURULUŞUNDAN I. KILIÇ ARSLAN’IN MUSUL SEFERİNE KADAR TÜRKİYE SELÇUKLU TARİHİ ...........................................................1 BİRİNCİ BÖLÜM ŞAHİNŞÂH’IN TARİH SAHNESİNE ÇIKIŞI VE SALTANATI ÖNCESİ TÜRKİYE SELÇUKLU DEVLETİ’NİN DURUMU 1. SULTAN I. KILIÇ ARSLAN'IN MUSUL SEFERİ ........................................14 2. SULTAN I. KILIÇ ARSLAN’IN BÜYÜK SELÇUKLU EMÎRİ ÇAVLI (SAKÂVÛ) İLE SAVAŞI VE ÖLÜMÜ ................................................................16 3. SULTAN I. KILIÇ ARSLAN’IN ÖLÜMÜNDEN SONRA ANADOLU’DAKİ SİYASÎ DURUM ...................................................................19 4. ŞAHİNŞÂH’IN BÜYÜK SELÇUKLU SULTANI MUHAMMED TAPAR’A GÖNDERİLMESİ ...............................................................................20 5. I. KILIÇ ARSLAN’IN ÇOCUKLARI..............................................................21 5.1. TUĞRUL ARSLAN VE ANNESİ AYŞE HATUN.....................................22 5.2. SEYYİDE (SACİDE/SÂİDE) HATUN .......................................................28 5.3. MELİK ARAB .............................................................................................29 V 5.4. MESUD ........................................................................................................31 6. I. KILIÇ ARSLAN VE