GMINNA BIBLIOTEKA PUBLICZNA W SARNAKACH Rocznik Ziemi Sarnackiej Tom III Sarnaki 2020 Zespół redakcyjny: Jolanta Chromiec, Rafał Dydycz (redaktor naczelny), Małgorzata Korczyńska, Barbara Michoń, Irena Paździor, Bożena Szymańska, Andrzej Wybranowski, Agata Wasilewska, Violetta Zawadka, Rafał Zubkowicz Projekt okładki: Andrzej Lipka Opracowanie graficzne okładki: Violetta Zawadka, Michał Hęciak Skład: Michał Hęciak Korekta: Jolanta Chromiec, Agata Wasilewska Czasopismo poświęcone sprawom lokalnym Ziemi Sarnackiej, tj. dotyczących terenu współczesnej i historycznej gminy Sarnaki. Dokumentuje bieżące wydarzenia, utrwala historię, propaguje wiedzę na każdy temat związany z najbliższą okolicą. Zdjęcia na okładce: Widok na kurhany w okolicach Litewnik: zdj. Violetta Zawadka; Janusz Nowosielski w 2011 roku – promocja książki Jana Kondrackiego: ze zbio- rów Agaty Wasilewskiej; Most w Kózkach w latach 60. XX w.: ze zbiorów Barbary Szoplik z Bindugi; Chór kościelny w Sarnakach: ze zbiorów Andrzeja Chromca; Miejsce pochowania żołnierzy polskich poległych w 1920 r.: zdj. Violetta Zawadka; Elżbieta Kisiel z domu Zaborowskiej koło sarnackiego banku: zdj. ze zbiorów Bożeny Szymańskiej. ISSN 2545-2495 Wydawca: Gminna Biblioteka Publiczna w Sarnakach ul. Berka Joselewicza 3, 08-220 Sarnaki, tel. 83 343 65 36, [email protected] Wydany przy wsparciu finansowym: – Lasów Państwowych – Nadleśnictwo Sarnaki, – Towarzystwa Miłośników Ziemi Sarnackiej Spis treści Wstęp 5 Joanna Kalaga Z dziejów osadnictwa wczesnośredniowiecznego na terenie gminy Sarnaki na przykładzie grodziska w Walimie, gm. Stara Kornica i cmentarzyska w Nowych Litewnikach, gm. Sarnaki 7 Janusz W. Nowosielski Dzieje miasta Sarnaki 29 Rafał Zubkowicz Mieszkańcy Mielnika gwałt czynią. XIX-wieczny konflikt o pastwiska na Trojanie 67 Tomasz Nasiłowski Historia mostu w Kózkach 93 Rafał Dmowski Fakty i mity o moście kolejowym we Fronołowie, część I 115 Tomasz Dobrowolski Walki z bolszewicką nawałą w 1920 r. 141 Daniel Feiersztein Wielki jarmark 163 Dariusz Kazun Władysław Łukasiuk – uzupełnianie biografii zanim został „Młotem” (lata 1906-1940) 173 Bożena Szymańska Elżbieta Zaborowska-Kisiel 195 Agata Wasilewska Historia chóru parafialnego w Sarnakach w zarysie 221 Andrzej Wybranowski Ochrona przyrody w Nadleśnictwie Sarnaki 249 Łukasz A. Wawryniuk Od Horoszek do Rzewuszek. Nazwy miejscowości gminy Sarnaki 277 Trzy łyki statystyki 283 Wydarzyło się w 2019 roku… 295 Wstęp |5 Wstęp Choć jej granice znajdziesz na mapach, Ale o treści, co je wypełnia, Powie ci tylko księżyca pełnia I mgła nad łąką, i liści zapach. Antoni Słonimski, Polska Każdy z nas ma swoje miejsce na ziemi, swoją małą ojczyznę, która jest mu najbliższa. Jednak w codziennej gonitwie nie zawsze znajdujemy czas, by snuć poetyckie refleksje czy zagłębiać się w meandry historii doty- czące tego naszego skrawka Polski. Dlatego w trzecim numerze Rocznika Ziemi Sarnackiej przedstawiamy kolejne kropelki historii lokalnej, prze- platające się z wielką historią Ojczyzny. O odległych wiekach średnich traktuje opracowanie dotyczące badań archeologicznych w Litewnikach i pobliskim Walimiu. Spór o nadbużań- skie łąki pomiędzy Mielnikiem a Zabużem to z kolei historia konfliktu, który ciągnął się dziesiątki lat i obfitował w bardzo drastyczne epizody przez cały wiek XIX, a finał znalazł w XX w. Z Bugiem związane są też dwa inne teksty, a mianowicie historia mostu kolejowego we Fronołowie i historia przeprawy przez Bug w Kózkach, efektem czego było wybudowanie mostu tuż po zakończeniu ostatnich działań wojennych. Natomiast historyczna opowieść o przebiegu wojny polsko-bolszewickiej na naszym terenie w roku 1920 nawiązuje do 100. rocznicy „cudu nad Wisłą”, ale są w niej wątki związane z Bugiem i nadbużnymi miejscowościami. Przeszłości samych Sarnak dotyczą natomiast teksty: historia tej miejscowości jako miasta w XVIII/XIX w. oraz wspomnienia na temat międzywojennego targu w miasteczku, tłumaczone z oryginalnego opra- cowania w języku jidysz na język angielski, a następnie na język polski. 6| Rocznik Ziemi Sarnackiej tom III Na przestrzeni długich 140 lat ciągnie się historia chóru parafialnego w Sarnakach, opowiedziana jednak w dosyć skondensowanej formie, zaś sylwetki pojedynczych osób ważnych dla historii naszej ziemi znajdziemy w biograficznym szkicu o długoletniej prezes Banku Spółdzielczego w Sarnakach Elżbiecie Kisiel oraz w opracowaniu tej części losów Władysława Łukasiuka, zanim jeszcze został „Młotem”. Czasów współczesnych i ważnego tematu ochrony przyrody doty- czy raport o formach ochrony przyrody realizowanych na terenie Nadleśnictwa Sarnaki. Zamieszczamy również drugą część opracowania wyjaśniającego pochodzenie nazw miejscowości w gminie Sarnaki. Nie mogło zabraknąć ciekawostek statystycznych oraz subiektywnej kroniki wydarzeń za rok 2019. Rok 2020 na długo pozostanie w pamięci współczesnych z powodu światowej pandemii spowodowanej przez groźny koronawirus Covid-19. Dawniej masowe zachorowania wywołane chorobami zakaźnymi nazy- wano zarazą, która dziesiątkowała społeczeństwa. Dotykało to niejed- nokrotnie naszych przodków i może w przyszłości coś na ten temat napiszemy. Tymczasem ta współczesna zaraza wszystkim pokrzyżowała plany. Dlatego promocja naszego Rocznika nie może się odbyć w zapo- wiadanej formie konferencji naukowej. Licząc więc na wyrozumiałość Szanownych Czytelników tym serdeczniej zachęcamy do zapoznania się z treścią niniejszego periodyku. Zapraszając do lektury kolejnego „Rocznika Ziemi Sarnackiej” zachę- camy do dzielenia się z redakcją swoimi spostrzeżeniami oraz do współ- tworzenia następnych numerów poprzez zamieszczanie w nich własnych opracowań, wspomnień, wyszperanych w różnych źródłach ciekawostek. Redakcja Z dziejów osadnictwa wczesnośredniowiecznego... |7 Joanna Kalaga Z dziejów osadnictwa wczesnośredniowiecznego na terenie gminy Sarnaki na przykładzie grodziska w Walimie, gm. Stara Kornica i cmentarzyska w Nowych Litewnikach, gm. Sarnaki Grodzisko w Walimie Nazywane „Okopami Szwedzkimi” lub „Kopcem Szwedzkim” jest wymie- niane w starszej i najnowszej literaturze przedmiotu. Pisali o nim m.in. Ryc. 1. Walim. Mikroregion osadniczy nad Klukówką. Oprac. Katarzyna Skrzyńska. 8| Rocznik Ziemi Sarnackiej tom III Ryc. 2. Walim. Grodzisko 2. Walim. Ryc. pierścieniami z dwoma i fosami. wałów Oprac. NMT Małkowski. Wiesław Z dziejów osadnictwa wczesnośredniowiecznego... |9 Stanisław Nosek1 i Krystyna Musianowicz2. Jest też uwzględnione na Mapie Grodzisk w Polsce3 i w katalogu Grodziska Mazowsza i Podlasia4. Ostatnio pisała o nim Katarzyna Skrzyńska5. W ujęciu systematyki archeologicznej jest to obiekt nizinny, pierście- niowaty, z podwójną linią wałów obronnych i dwoma nieregularnymi fosami (wewnętrzną i zewnętrzną). Należy on do grupy dużych założeń obronnych. Jego powierzchnia wynosi ok. 1,5 ha (Ryc. 2). Wał zewnętrzny jest dobrze zachowany i ma ok. 10 m szerokości u podstawy oraz wysokość ok. 1,5 m, a wewnętrzny odpowiednio 7,5 m i 0,5 m. Fosa zewnętrzna ma 5 m szerokości, a wewnętrzna 8-12 m. Ciągłość wałów obronnych jest przerwana (ok. 3 m) w północnej części fortyfikacji. Być może jest to pozostałość przejścia bramnego. Obecnie w tym miejscu znajduje się droga prowadząca na majdan grodziska. Ogólny stan zachowa- nia obiektu jest dobry. Na podstawie laserowego skanowania terenu (LiDAR) stwierdzono, że założenie obronne w Walimie zostało zbudowane na piaszczystym cyplu terasy nadzalewowej rzeki Klukówki, otoczonym rozległymi i podmo- kłymi łąkami (Ryc. 2). W roku 1968 było ono objęte archeologicznymi 1 Nosek Stanisław, Materiały do badań nad historią starożytną i wczesnośredniowieczną międzyrzecza Wisły i Bugu, „Annales UMCS”, t. 6, 1951, s. 360. 2 Musianowicz Krystyna, Granica mazowiecko-drehowicka na Podlasiu we wczesnym średniowieczu, „Materiały Wczesnośredniowieczne”, t. 5, 1960, s. 210. 3 Mapa Grodzisk w Polsce, red. Antoniewicz Włodzimierz, Wartołowska Zofia, Wrocław 1964, s. 54, 59. 4 Górska Irena, Paderewska Ludmiła, Pyrgała Jerzy, Szymański Wojciech, Gajewski Leszek, Okulicz Łucja, Grodziska Mazowsza i Podlasia (w granicach dawnego woje- wództwa warszawskiego), Wrocław 1976, s. 147-148. 5 Skrzyńska Katarzyna, Cmentarzysko kurhanowe w Walimie – nowy potencjał badawczy, [w:] Początki chrześcijaństwa na pograniczu mazowiecko-ruskim, red. Buko Andrzej, Warszawa 2019, s. 141; Skrzyńska K., Przemiany osadnicze w dorzeczu górnej Tocznej we wczesnym i późnym średniowieczu oraz w folderze Archeologiczne Skarby Kultury w międzyrzeczu Bugu, Liwca i Krzny, Warszawa 2020, w druku. W formie popularyza- torskiej grodzisko w Walimie uwzględnione zostało na tablicy informacyjnej Grodziska i fortyfikacje w okolicach miasta Łosice opracowanej w projekcie o powyższym tytule. Zadanie zrealizowane zostało przez IAiE PAN w Warszawie w latach 2018-2019 ze środ- ków Funduszu Promocji Kultury oraz z budżetu Miasta i Gminy Łosice z dofinansowa- niem ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego. 10| Rocznik Ziemi Sarnackiej tom III badaniami sondażowymi. Przeprowadził je Wojciech Szymański z ZPAA6. Założył dwa wykopy o łącznej powierzchni 88 m2. Jeden z nich wytyczył po obu stronach hipotetycznej bramy, a drugi na stoku wału wewnętrznego (Ryc. 3). Stwierdził jego ziemną konstrukcję, a z drugiego wykopu pozy- skał drobne grudki polepy oraz węgle drzewne. Znalazł też kilka mało charakterystycznych fragmentów naczyń glinianych, toczonych na kole garncarskim. Z dużą ostrożnością przyjął, że mogą one pochodzić z garn- ków średniowiecznych, ale najprawdopodobniej z wykonanych w okresie nowożytnym. Materiał ten w