Hoe Dionysos in Haren verscheen Maatschappelijke facetten van Project X Haren 3DEELRAPPORT Hoe Dionysos in Haren verscheen Maatschappelijke facetten van Project X Haren Gabriël van den Brink Merlijn van Hulst Nicole Maalsté Rik Peeters DEELRAPPORT Stefan Soeparman Tilburgse School voor Politiek en Bestuur 17 februari 2013 3COMMISSIE ‘PROJECT X’ HAREN | 1 B: Je kan niet iemand echt de schuld geven, vind ik (…) de schuld van het geheel. A: Dat is misschien ook wel het probleem, dat je niet iemand ervan kan beschuldigen. (uit een gesprek op het Zernike College waarbij twee scholieren van 16 en 14 jaar terugblik- ken op de rellen van 21 september 2012). 2 | COMMISSIE ‘PROJECT X’ HAREN Inhoud Voorwoord 4 1. Inleiding Vragen naar causaliteit 7 2. Fascinatie Facetten van het puberbrein 13 3. Sensatie Feestcultuur in Nederland 21 4. Imaginatie Project X en beeldcultuur 33 5. Mobilisatie Sociale media en opwinding 43 6. Deliberatie Ouders en hun kinderen 51 7. Preparatie De overheid en het publiek 59 8. Intoxicatie Alcohol en andere roesmiddelen 69 9. Identificatie Ervaringen van jongeren 77 10. Intimidatie Ervaringen van volwassenen 89 11. Conclusies Bevindingen & reflectie 103 12. Aanbevelingen Wat Haren ons te leren heeft 113 Bijlage 1 Clash tussen fantasie en realiteit (Martijn Lampert). 153 Bijlage 2 De komische film als exemplarische kortsluiting (Heidi de Mare) 169 Bijlage 3 De explosieve mix in Haren (Ninette van Hasselt). 205 Bijlage 4 Methodologische verantwoording (Gabriël van den Brink) 235 Bijlage 5 Lijst van respondenten (Nicole Maalsté) 241 Bijlage 6 Haren op afstand bezien (Caspar van den Brink) 245 Bijlage 7 Geraadpleegde literatuur (Gabriel van den Brink) 249 COMMISSIE ‘PROJECT X’ HAREN | 3 Voorwoord Enkele dagen nadat er in Haren op grote schaal rellen plaatsvonden, werd ik uitgenodigd om deel te nemen aan de commissie die onderzoek naar dit incident moest doen. Deze commissie bestond uit Otto Adang (Politieacademie), Jan van Dijk (Universiteit Twente) en Thomas Boeschoten (masterstu- dent nieuwe media Universiteit Utrecht) terwijl Job Cohen haar voorzitter was. Al snel werd duidelijk dat het onderzoek naar deze rellen een grote uitdaging inhield en wel om twee redenen. Ten eerste omdat we hier van doen hadden met een verschijnsel dat even nieuw als zorgwekkend was. Grote massa’s jongeren die na een oproep via de sociale media naar een plaats reizen om daar een gewelddadige confrontatie met de politie aan te gaan – dat beeld rees in eerste instantie uit de berichtgeving op. Maar het voorgenomen onderzoek vormde ook in methodisch opzicht een forse uitdaging. Het was zaak om in korte tijd een grote hoeveelheid informatie te verzamelen. Deze data moesten door middel van interviews bij uiteenlopende groepen worden opgehaald. Daarbij ging het om een dramatische gebeurtenis waarbij complexe processen door elkaar lopen. Dat maakt het ontwikkelen van een heldere analyse niet gemakkelijk. Het is aan de lezer om te oordelen over de manier waarop we deze dubbele uitdaging hebben opgepakt. In elk geval hebben wij zelf met veel enthousiasme aan dit onderzoek gewerkt. Het past ook prima bij het profiel dat we als Tilburgse School voor Politiek en Bestuur (TSPB) uitdragen en waarbij we bewust een combinatie van wetenschappelijke kwaliteit en maatschappelijke relevantie nastreven. Nu dit werk is afgerond, wil ik een aantal personen nadrukkelijk dank zeggen. In de eerste plaats de opdrachtgever van dit onderzoek, dat wil zeggen ‘de driehoek’ van de gemeen- te waar de rellen plaatsvonden. Het getuigt van moed om het eigen optreden bij een controversiële zaak door een onafhankelijke commissie te laten uitzoeken. De bedoeling was om iets te leren van datgene wat zich Haren heeft voorgedaan. Het onderhavige deelrapport geeft daartoe alle aanlei- ding. Wij hopen dat onze opdrachtgever daar zijn voordeel mee doet. In de tweede plaats wil ik graag mijn dank aan de andere leden van de commissie uitspreken. Wij kwamen de afgelopen maanden tot een vorm van samenwerking die even constructief als prettig was. Het is een voorrecht om van gedachten te wisselen met collegae die goed thuis zijn op hun vakgebied en met een voorzitter die deze besprekingen in goede banen leidt. Onze vergaderingen hebben mij veel geleerd, zowel over de sociale media als over het functioneren van de overheid. En daar gaat in een dergelijke commissies toch om. In de derde plaats ben ik dank verschuldigd aan mijn collega-onderzoekers in Tilburg. Zij hebben een geweldige hoeveelheid werk verzet. Nicole Maalsté, Merlijn van Hulst, Stefan Soeparman en Rik Peeters hebben niet alleen talloze interviews gehouden maar ze waren ook onmisbaar bij de analyse van het verzamelde materiaal. Zij brachten een verzameling van 2364 citaten bij elkaar, waarvan we het overgrote deel bij het schrijven van de rapportage hebben kunnen verwerken. Nicole Maalsté heeft daarnaast een belangrijke rol gespeeld in de coördinatie van de onderzoeksactiviteiten. 4 | COMMISSIE ‘PROJECT X’ HAREN In de vierde plaatste bedank ik een aantal studenten van de TSPB die bij het afnemen en het uit- schrijven van de interviews assistentie hebben verleend. Tessa van Deelen, Andrea Frankowski, Charlotte Henst, Martijn Huigen, Luc Janssen, Ben Kraaijeveld, Sharon Lallush, Johan van der Putten, Marjan Swaans en Stefan Veelenturf offerden een flink stuk van hun kerstvakantie op om te zorgen dat de verzameling data op tijd beschikbaar was. Dat leverde een pakket van 1523 bladzijden aan transcripties op, een prestatie waarvoor ik hen zeer erkentelijk ben. Ons onderzoek werd eveneens geholpen door het werk dat Roel van der Lugt, Joep Schallkx, Koen Schollen en Ruud Voermans hebben gedaan door een analyse te maken van het berichtenverkeer dat zich op Facebook afspeelde. Hulde! Ten vijfde wil ik graag mijn dank uitspreken aan drie deskundigen die op verzoek van de Commissie Haren een essay over specifieke aspecten hebben gemaakt. Ik doel op Martijn Lampert (Motivaction) die een tekst schreef over hedendaagse jongeren, Ninette van Hasselt (Trimbos Instituut) die een essay schreef over de rol van alcohol en drugs en Heidi de Mare (Politieacademie) die een analyse maakte van de film Project X. Deze teksten zijn als bijlage toegevoegd. Ten zesde zijn er enkele personen die op hun eigen wijze een bijdrage aan ons onderzoek leverden. Ik noem Misja van de Klomp en Bas Mali (beide Politieacademie) die behulpzaam waren bij het verwerken van de data en Caspar van den Brink die de gegevens voor bijlage 6 verzamelde. In Haren en Groningen hebben Paulus de Groot (Maartenscollege), Diana Blanksma (Zernike College) en Jan Broekman (buurthuis De Mellenhorst) ons zeer geholpen. Dank daarvoor. Last but not least dank ik alle bewoners, jongeren, ouders, ondernemers en professionals die hun ervaringen met ons gedeeld hebben. Wij hielden in totaal 68 interviews waarbij 115 personen aan het woord kwamen. Deze aantallen verhinderen dat we alle namen hier opsommen. Bovendien hebben wij hen anonimiteit beloofd. De lezer vindt in bijlage 5 een overzicht van alle personen die wij raadpleegden. Ik hoop van harte dat zij hun inzichten in deze rapportage terug vinden en dat dit bijdraagt aan het verwerken van een aantal pijnlijke ervaringen. Een en ander neemt niet weg dat de tekst die hieronder volgt geheel en al voor rekening komt van de auteurs. Ze biedt nieuwe inzichten in de spanning die er altijd is tussen het handhaven van de openbare orde enerzijds en het bieden van speelruimte aan (jonge) burgers anderzijds. Die spanning kwam in Haren op een onverwacht heftige manier tot uitdrukking. In dit zin waren de gebeurtenissen van 21 september 2012 wellicht uniek. Maar het zou een illusie zijn te geloven dat dit probleem in de rest van Nederland niet aan de orde is. Zelf denken wij dat dit vraagstuk nog geruime tijd op de publieke agenda blijft staan. Het stemt gelukkig dat we een deel van de puzzel hebben mogen ontraadselen Gabriël van den Brink Hoogleraar Maatschappelijke Bestuurskunde Tilburgse School voor Politiek en Bestuur COMMISSIE ‘PROJECT X’ HAREN | 5 6 | COMMISSIE ‘PROJECT X’ HAREN 1 Inleiding Vragen naar causaliteit Wanneer zich een treinbotsing, een dijkdoorbraak, een fatale schietpartij of een ander ver- schrikkelijk voorval voordoet, willen wij altijd twee dingen weten. Ten eerste: hoe heeft dit incident kunnen plaatsvinden? Ten tweede: wat moeten wij doen om te voorkomen dat het nog eens gebeurt? Daarbij is de volgorde van deze vragen niet zonder belang. We moeten eerst achterhalen wat de machinist heeft gedaan, in welke toestand de dijken verkeerden of wie het fatale wapen leverde, voordat we overgaan tot het treffen van maatregelen. Met andere woorden: we vooronderstellen een zekere causaliteit waarbij we een of meer oorzaken aanwijzen en uitleggen welke effect die oorzaken teweeg hebben gebracht. Dat geldt ook voor de gebeurtenissen die zich op 21 september 2012 in Haren voordeden. Een belangrijk punt is echter welk type causaliteit men vooronderstelt. Dat bepaalt vaak in hoge mate de manier waarop het onderzoek ingericht wordt en het soort vragen dat wordt gesteld. Het bepaalt eveneens tot welke bevindingen men al dan niet komt en dus ook het type aanbevelingen dat men uiteindelijk doet. Het is daarom goed om vóór onze analyse van de gebeurtenissen in Haren aan te geven hoe wij het vraagstuk van de causaliteit zullen bezien. We formuleren vier ‘axioma’s’ die niet alleen de inrichting van ons onderzoek maar ook de structuur van onze rapportage hebben bepaald. Ten eerste nemen wij aan dat de verklaring voor ingewikkelde en dramatische gebeurtenissen zoals grootschalige rellen nooit in één enkele oorzaak kan worden gezocht. Er zijn altijd vele actoren en omstandigheden die een zekere invloed uitoefenen waarbij het relatieve gewicht van die invloed niet bij voorbaat duidelijk is. Onze tweede aanname is dat er bij sociale processen geen echt determinisme bestaat in de zin dat het optreden van oorzaak A altijd en onvermijdelijk leidt tot het optreden van effect E. In de levenloze natuur lijkt dat soort deter- minatie soms wel te bestaan maar in de sociale werkelijkheid is de relatie tussen oorzaak en gevolg veel minder hard.