biuletyn instytutu Pamięci narodowej Pamięci instytutu biuletyn DODATEK PŁYTA DVD Z FILMEM DOKUMENTALNYM NR 11-12 (70-71) O GRUDNIU `70 l i s t o p a d – g r u d z i e ń 2 0 0 6 BIULETYNBIULETYN i n s t y t u t u P amięci narodowej 11-12 (70–71) 2006 numer indeksu 374431 nakład 15000 egz. cena 7,50 zł (w tym 0% VAT) ODDZIAŁy iPn ADRESY i TELEFONY Film: Pamiętajcie Grudzień… BIAŁYSTOK ul. Warsz­tato­wa 1a, 15-637 Białystok tel. (0-85) 664 57 03 scenariusz i reżyseria: janusz marszalec. Zdjęcia: marcin jamrógie- GDAŃSK ul. Witomińska 19, 81-311 Gdynia wicz, sławomir witek. montaż: marcin jamrógiewicz. muzyka: Piotr tel. (0-58) 660 67 00 szerszeń. rok produkcji: 2005. fax (0-58) 660 67 01 Pamiętajcie Grudzień… nie jest senty- KATOWICE ul. Kilińskiego 9, 40-061 Katowice tel. (0-32) 609 98 40 mentalną opowieścią o ofiarach zrywu 1970 r. W filmie biorą udział uczestnicy wydarzeń. KRAKÓW ul. Reformacka 3, 31-012 Kraków „Zobaczyłem, jak ludzie wokół mnie padają. tel. (0-12) 421 11 00 Poczułem, że dech mi zapiera. Zemdlałem. Leżąc na stole operacyjnym, zobaczyłem LUBLIN ul. Wieniawska 15, 20-071 Lublin tel. (0-81) 534 59 11 z lewej strony dziurki, malutkie wloty z przo- du ciała. Naliczyłem ich pięć” – opowiada ŁÓDŹ ul. Orzeszkowej 31/35, 91-479 Łódź Adam Gotner, który przyszedł na wiadukt tel. (0-42) 616 27 45 przy stacji Gdynia Stocznia 17 grudnia. POZNAŃ ul. Rolna 45a, 61-487 Poznań tel. (0-61) 835 69 00 Arkadiusz Rybicki był w tym czasie uczniem liceum położonego obok stoczni RZESZÓW ul. Słowackiego 18, 35-060 Rzeszów im. Lenina w Gdańsku. Uciekł ze szkoły tel. (0-17) 860 60 18 i przyłączył się do robotników. Wspomina, co widział. Andrzej Gwiazda uczestniczył SZCZECIN ul. K. Janickiego 30, 71-270 Szczecin tel. (0-91) 484 98 00 w szturmie na KW PZPR w Gdańsku. Przy- tacza dramatyczne i anegdotyczne sceny. WARSZAWA pl. Krasińskich 2/4/6, 00-207 Warszawa tel. (0-22) 530 86 25 Widz poznaje przyczyny wydarzeń grud- niowych na Wybrzeżu Gdańskim, ich dra- WROCŁAW ul. Sołtysowicka 23, 51-168 Wrocław tel. (0-71) 326 76 00 matyczny przebieg oraz – co ważne – kon- sekwencje, sięgające roku 1980. Nie były one dotąd tematem publikacji historycznych. BIULETYN INSTYTUTU PAMIĘCI NARODOWEJ Kolegium: Jan Żaryn – przewodniczący, Łukasz Kamiński, Kazimierz Krajewski, Filip Musiał, Romuald Niedzielko, Scenariusz napisał Janusz Marszalec. Barbara Polak, Leszek Próchniak, Jan M. Ruman, Jacek Żurek Wykorzystał archiwalne nagrania filmowe Wojciecha Jankowskiego z 1970 r., nagrania rozmów funkcjonariuszy SB oraz doku- Redaguje zespół: Jan M. Ruman – redaktor naczelny (tel. 0-22 431-83-74), [email protected] menty ze zbiorów IPN, które odkrywają ku- Barbara Polak – zastępca redaktora naczelnego (tel. 0-22 431-83-75), [email protected] lisy wielkiej esbeckiej operacji „Jesień 70”. Romuald Niedzielko – sekretarz redakcji (tel. 0-22 431-83-73), [email protected] Miała ona wykorzenić pamięć o Grudniu ze Jacek Żurek – redaktor ds. naukowych (tel. 0-22 431-83-55), [email protected] świadomości Polaków. Dynamizmu filmowi sekretariat – Maria Wiśniewska (tel. 0-22 431-83-47), [email protected] dodają sceny w wykonaniu Trójmiejskiej Grupy Rekonstrukcji Historycznych. Film Projekt graficzny: Krzysztof Findziński; redakcja techniczna: Andrzej Broniak; zrealizowała Akademicka Telewizja Edu- łamanie: Tomasz Ginter; korekta: Anna Kaniewska kacyjna Uniwersytetu Gdańskiego. Trwa 42 minuty. Adres redakcji: ul. Hrubieszowska 6a, Warszawa Michał Sempołowicz Adres do korespondencji: ul. Towarowa 28, 00-839 Warszawa www.ipn.gov.pl Druk: „2 K” s.c., ul. Płocka 35/43, 93-134 Łódź BIULETYN i n s t y t u t u p a m i ęC i n a r o d o w e j NR 11-12 (70-71) listopad-grudzień 2 0 0 6 spis treŚCi ¢ Wydarzenia ¢ Rozmowy biuletynu polski miesiąc grudzień z włodzimierzem suleją rozmawia barbara polak.......................10 ¢ Prawo i historia Wiesława Kwiatkowska – grudzień ’70 – kalendarium śledztwa i procesu..............................................................................................21 Ewa Koj – zbrodnie stanu wojennego...................................................27 ¢ Komentarze historyCzne Piotr Szubarczyk – Chłopcy z grabówka, chłopcy z Chyloni................41 Leszek Próchniak – precz z komunistyczną juntą...................................49 Tomasz Chinciński – ekstrema w obozie...................................................53 Adam Dziurok – znaleźć „leszka”...........................................................57 Przemysław Zwiernik – poznańskie wątki operacji „tęcza”..................64 Sebastian Ligarski – plakat w służbie wron..........................................73 ¢ DOKUMENTY Łukasz Kamiński – wokół 13 grudnia.......................................................78 Michał Kopczyński – Kryptonim „mały”...................................................95 Grzegorz Majchrzak – towarzysz urban proponuje.............................101 ¢ RelaCje i wspomnienia Jarosław Wróblewski – strajkowaliśmy w wosp...................................110 Andrzej Sznajder – „desantowcy” z bytomia........................................122 Andrzej Gąsiorowski – z zapisków stanu wojennego...........................131 Barbara Niemiec – wszystko się jakoś pozacierało............................135 ¢ ReCenzje album: Idą pancry na Wujek.............................................................145 ¢ Wspomnienia Jan Żaryn – zdzisław szpakowski (1926 - 2006).............................148 Na okładce: I str.: zdjęcia archiwalne z Grudnia ’70 i ze stanu wojennego, IV str.: Królowa Polski stanu wojen- nego, obraz malowany na szkle, artystka ludowa J. Jarosz, ze zbiorów K. Findzińskiego, fot. P. Życieński. IPN na targaCh KsiążKi we FrankfurCie w 58. międzynarodowych targach Książki we Frankfurcie (4–8 paź- dziernika 2006 r.) wzięło udział 7272 wystawców z ponad 100 krajów świata. po raz pierwszy uczestniczył w nich IPN. WYDARZENIA Dla porównania: w ostatnich 51. Międzynarodowych Targach Książki w Warszawie uczestniczyło 540 wystawców z 27 krajów. Ponad 58 proc. wszystkich wystawców przy- było do Frankfurtu spoza Niemiec, najwięcej z Wielkiej Brytanii, Stanów Zjednoczonych, Włoch, Szwajcarii i Hiszpanii. Co ciekawe, w targach bierze udział najwięcej wystawców książek historycznych i beletrystyki. Inaczej niż w Warszawie, we Frankfurcie nie prowadzi się sprzedaży książek, transakcje dotyczą praw autorskich i licencji. Debiutujący na targach frankfurckich IPN prezento- wał swoje publikacje w ramach zorganizowanego przez Insty- tut Książki stoiska polskiego skupiającego 50 wystawców. Odwiedzający stoisko mogli zapoznać się z 25 naszymi ty- tułami. Największą popular- nością – sądząc po liczbie skra- dzionych egzemplarzy książek – cieszyły się Akcja „Rein- hardt” z serii „Konferencje IPN”, Wysiedlenie i emigracja ludności niemieckiej w poli- tyce władz polskich w latach 1945–1970 Stanisława Janko- wiaka, Ausch-witz – pamięć dla przyszłości z serii „Teki edukacyjne IPN” oraz album Zagłada Żydów na Rzeszow- szczyźnie. Chyba żadnemu innemu polskiemu wystawcy nie zginęło tyle książek… Podczas dwóch pierw- szych dni targów przedstawi- ciele IPN spotkali się z pięcio- ma niemieckimi wydawcami (m.in. Ch. Links Verlag, Vandenhoeck & Ruprecht, Deutsches Polen Institut) i jednym amerykańskim (Cornell University Press) w sprawie wydania naszych książek. Niemieccy wydawcy zainteresowani byli przede wszystkim książką Stanisława Jan- kowiaka, a amerykańskie wydawnictwo akademickie książką A Handbook of the Communist Security Apparatus in East Central Europe 1944–1989. KK, AM salezjańsKa szKoła organistowsKa w przemyŚlu i jej liKwidaCja (1963) Wystawę otwarto w przemyskiej parafii św. Józefa 14 października 2006 r. Wpisała się ona w dwudniowy program uroczystości będących wyrazem hołdu mieszkańcom Przemy- śla, stawiającym opór władzy komunistycznej podczas likwidacji Salezjańskiej Szkoły Or- ganistowskiej. Ekspozycja została przygotowana przez Oddziałowe Biuro Udostępniania i Archiwizacji Dokumentów IPN w Rzeszowie. Przedstawia historię szkoły oraz dokumenty związane z jej likwidacją w 1963 r. W pierwszej części zaprezentowano m.in. statut szkoły, fotografie uczniów i wykładowców, szkolne zespoły muzyczne oraz życie codzienne szkoły i parafii. Część druga zawiera doku- menty wytworzone przez organy władzy komunistycz- nej (m.in.: KW PZPR w Rzeszowie, KG MO w Warsza- wie, KW MO w Rzeszowie), jak również przez instytucje kościelne sprzeciwiające się rozwiązaniu szkoły. Na ko- lejnych planszach zamieszczono materiały dokumentu- jące działania władz związane z likwidacją szkoły orga- nistowskiej w Przemyślu, jedynej tego rodzaju placówki w Polsce, oraz prezentujące je obronę przez salezjanów i społeczeństwo miasta. Wystawę zamykają dokumenty wytworzone już po likwidacji szkoły. deportaCje górnoŚlązaKów do ZSSR w 1945 roKu Po raz pierwszy na terenie Zagłę- bia Dąbrowskiego prezentowana jest wystawa katowickiego Oddziału IPN. Otworzono ją 20 października w Sos- nowieckim Centrum Sztuki – Zamku Sieleckim. Autorzy wystawy zapre- zentowali zebranym losy mieszkanki Sosnowca – Joanny Michalik-Mikuś- kiewicz, która była jedną z tysięcy zesłanych. Otwarcie wystawy rozpo- czyna cykl kompleksowych działań edukacyjnych, jakie w ramach współ- pracy zostały przygotowane dla lo- kalnej społeczności: 30 października odbyły się warszaty dla nauczycieli za- interesowanych problemem deportacji, a 23 listopada wykład otwarty o me- chanizmach i przebiegu deportacji. o KRYZYSACh KOMUNIZMU 50 LAT PO POZNANIU i BUDAPESZCIE Czy komunizm mógł upaść w 1956 roku? skąd się