Śląsk Cieszyński w czasach prehistorycznych Dzieje Śląska Cieszyńskiego Śląsk Cieszyński od zarania w czasach prehistorycznych do czasów współczesnych pod redakcją Idziego Panica pod redakcją Idziego Panica TOM I Cieszyn 2012 Dzieje Śląska Cieszyńskiego Śląsk Cieszyński od zarania w czasach prehistorycznych do czasów współczesnych pod redakcją Idziego Panica pod redakcją Idziego Panica TOM I Cieszyn 2012 Recenzent Dominik Abłamowicz Wydawca © Starostwo Powiatowe w Cieszynie 43-400 Cieszyn ul. Bobrecka 29 tel.: 033 477 71 44; e-mail: [email protected] Cieszyn 2012 Redakcja Idzi Panic Opracowanie graficzne, skład Kazimierz Gajdzica Korekta Maria Jolanta Panic, Lidia Kosiec Koordynator wydawnictwa Łukasz Konarzewski Druk Finidr, sp. z o. o., Czeski Cieszyn Wydanie drugie, zmienione Wydanie pierwsze ukazało się w 2009 roku ISBN 978-83-926929-1-1 (całoć) ISBN 978-83-926929-6-6 (tom I, wydanie drugie) Spis treci 7 Wstęp / Idzi Panic 17 CZĘŚć PIERWSZA Środowisko przyrodnicze / Aleksander Dorda 19 Zakres opracowania 21 Środowisko abiotyczne 21 Położenie i granice 24 Budowa geologiczna 37 Ukształtowanie powierzchni i ogólne cechy fizjografii obszaru 51 Klimat 63 Charakterystyka hydrograficzna 75 Środowisko biotyczne 75 Podział geobotaniczny 79 Szata rolinna Śląska Cieszyńskiego 103 Fauna Śląska Cieszyńskiego 111 Ochrona przyrody 161 Bibliografia 169 CZĘŚć DRUGA Ziemia cieszyńska do doby plemiennej 171 Śląsk Cieszyński od młodszej epoki kamienia po czasy wielkiej wędrówki ludów / Bogusław Chorąży, Bożena Chorąży 199 Ziemia cieszyńska w okresie wczesnego redniowiecza / Wiesław Ku 215 Śląsk Cieszyński w czasach plemiennych / Idzi Panic 233 Bibliografia 241 Indeks osób 247 Indeks miejscowoci 253 Teschener Schlesien in der vorgeschichtlichen Epoche 259 Teschen Silesia prehistory 7 Idzi Panic Wstęp Przed trzema laty, w 2009 roku, ukazał się pierwszy tom monografii Śląska Cieszyńskiego1, przedsięwzięcia na- ukowego realizowanego od 1999 roku z inicjatywy władz samorządowych Powiatu Cieszyńskiego, którego celem jest opisanie bogatej historii tego region od momentu, w którym po raz pierwszy pojawiły się tutaj pierwsze grupy ludzkie, aż do czasów współczesnych. Idea napisa- nia monografii pojawiła się w 1999 roku w kręgu ówcze- snych władz Starostwa Powiatu Cieszyńskiego, w imieniu których występował przede wszystkim radny Andrzej Żurek, a niebawem także Tadeusz Styrnalski oraz ówcze- sny Starosta Andrzej Georg. Władze Starostwa (głównie z inicjatywy Andrzeja Żurka) zorganizowały w tym celu konferencję o charakterze przeglądowym. Grupie bada- czy zaproponowano przedstawienie stanu badań nad dziejami tego regionu. Do udziału w konferencji Andrzej Żurek zaprosił bardzo liczne grono historyków z Polski i Czech, zwłaszcza z Zaolzia. Po zapoznaniu się ze stanem badań (opublikowanym następnie w odrębnej publikacji) uczestnicy konferencji sformułowali pierwsze postulaty badawcze i nakrelili plan dalszych działań, zarówno or- ganizacyjnych, jak i badawczych. Zarazem tym sporód uczestników konferencji, którzy czynnie uprawiali bada- nia naukowe, władze Starostwa zaproponowały wejcie do powołanego zespołu badawczego. W ten sposób w rea lizację tego zadania zaangażowała się liczna grupa archeologów, historyków, a także historyków sztuki, re- prezentująca tutejsze rodowisko naukowe, jak i przed- stawiciele wymienionych dyscyplin z innych orodków badawczych, w tym również uniwersyteckich, nie tylko polskich, ale i zagranicznych. Do współpracy zo stali wów- czas zaproszeni również historycy czescy, między innymi 1 I. PANIC: Wstęp. W: Dzieje Śląska Cieszyńskiego od zarania do czasów współczesnych (red. I. Panic) t. 1: Śląsk Cieszyński w czasach prehisto- rycznych. Pod red. I. Panica. Cieszyn 2009, s. 9. 8 Idzi Panic prof. Milan Myška i dr Andrea Pokludová. Zadanie pokierowania pracami zostało powierzone Idziemu Panicowi. Warto też przypomnieć, że bada- niom tym towarzyszyły kolejne konferencje metodologiczne, finansowane przez władze samorządowe Powiatu Cieszyńskiego. W ich trakcie akces do zespołu badawczego zgłaszali kolejni historycy. Ponadto w ramach tegoż programu były publikowane edycje wybranych źródeł, zamieszczone w po- szczególnych tomach serii źródłowej Acta Historica Silesiae Superioris. Pisanie monografii zostało poprzedzone szczegółową kwerendą źródłową, która obejmowała zarówno źródła publikowane, zgromadzone w szeregu edycji źródłowych2, jak i archiwalne w Archiwach Państwowych we Wro- cławiu, Krakowie, Warszawie, Opolu, Katowicach, Pszczynie, Raciborzu, a przede wszystkim w Cieszynie, a także w Archiwum Archidiecezjalnym w Katowicach i w Archiwum Archidiecezjalnym we Wrocławiu. Jeżeli cho- dzi o archiwa zagraniczne, to w pierwszym rzędzie należy wymienić Archi- wum Ziemskie w Opawie z jego przepastnymi zbiorami. Niezwykle ważne i pożyteczne okazały się poszukiwania w archiwach praskich, a zwłaszcza w tamtejszym Archiwum Narodowym, a także Archiwum Miasta Pragi. Ba- dacze objęli kwerendą również archiwa w Brnie, Kromìřížu i Ołomuńcu; na Słowacji w Bratysławie, Bytczy i Żylinie; w Austrii – w Wiedniu; na Wę- grzech w Budapeszcie; w Szwecji – w sztokholmskim Archiwum Wojennym. W konsekwencji studiów badawczych nad materiałami odkrytymi przez archeologów, a także szeroko zakrojonych badań archiwalnych, obejmują- cych kwerendę w archiwach polskich, czeskich, niemieckich, austriackich, słowackich oraz węgierskich i szwedzkich, a także analizę źródeł publikowa- nych, a dla dziewiętnastego i dwudziestego stulecia również prasowych, zo- stały opracowane dzieje tej ziemi od czasów, kiedy po raz pierwszy przybyli tutaj myliwi, aż do doby nam współczesnej. Plonem pracy naukowców (a zarazem wysiłku finansowego Starostwa Po- wiatu Cieszyńskiego) są – jak dotąd – trzy tomy syntezy, jako że w kolejnych latach (2010 i 2011) wyszły drukiem dwa następne tomy, z których pierwszy dotyczy czasów redniowiecznych, natomiast drugi (a w łącznej kolejnoci trzeci) odnosi się do początków czasów nowożytnych. Dodajmy ponadto, że aktualnie trwają finalne prace związane z wydaniem czwartego tomu mono- grafii, obejmującego lata 1653–1848, czyli epokę od mierci księżnej Elżbiety Lukrecji aż po Wiosnę Ludów, pióra profesora Janusza Spyry, natomiast 2 Por. przede wszystkim Listináø Tìšínska. Sbírka listinného materiálu k dìjinám knížectví Tìšínského. T. 1–T. 10. Zprac. E. Nìmec, E. Šefèík. Èeský Tìšín 1958–1984; A. Kaufmann: Gedenkbuch der Stadt Teschen. T. 1–3. Wyd. I. Buchholz-Johanek, J. Spyra. Cieszyn 2007; Urbarz państwa skoczowsko-strumieńskiego z 1621 roku. Wyd. W. Gojniczek. Skoczów 1999. Liczne źródła, różnych zresztą typów (dyplomatyczne, narracyjne, księgi metrykalne, urba- rze, sprawozdania wizytacyjne itd.) zostały opublikowane w serii źródłowej Acta Historica Silesiae Superioris. T. I–XVIII. Cieszyn 1994–2007. W przedsięwzięciu tym uczestniczyli głównie Anna Machej, Krzysztof Nowak, Idzi Panic, Lidia Szkaradnik. Wstęp 9 następne czekają na swój czas. Zatem tom piąty w kolejnoci doprowadzi nas do schyłku 1918 roku, czyli do zakończenia I wojny wiatowej i zarazem końca panowania Habsburgów, i równoczenie podziału Śląska Cieszyń- skiego pomiędzy odradzające się państwa polskie i czechosłowackie. Szó- sty tom zostanie powięcony dziejom Śląska Cieszyńskiego, które nastały po roku 1918, a więc w okresie międzywojennym, tragicznych latach wojny i okupacji, czasach komunistycznych i wreszcie w dobie współczesnej. Treć ostatniego tomu wprowadzi nas w dorobek kulturalny mieszkańców tego re- gionu. Mamy nadzieję, że miłonicy przeszłoci Śląska Cieszyńskiego uzy- skają pełny przegląd najważniejszych wydarzeń, jakie tutaj miały miejsce. Tak szeroki zakres prac ma swoje uzasadnienie. Przypomnijmy bowiem czytelnikom, że – jak w 2009 roku zauważylimy we wstępie do wydania pierwszego tomu – niewiele jest regionów pogranicznych w Polsce, które od pradziejów aż po czasy niemal współczesne odgrywały tak znaczącą rolę jak ziemia cieszyńska. To włanie tędy, przez Bramę Morawską, której Śląsk Cieszyński stanowi północno-wschodnią rubież, prowadziły najważniejsze szlaki z południa na północ. W dobie prehistorycznej, najpierw w paleo licie, mezolicie, a także neolicie, tą drogą przemieszczały się na początek niewiel- kie, a następnie coraz liczniejsze grupy wędrowców na północ, poza łuk Kar- pat. Następnie, kiedy w dobie wielkiej wędrówki ludów różne plemiona ger- mańskie (których protoplaci wczeniej zawędrowali między innymi aż do Skandynawii) skuszone bogactwami Imperium Rzymskiego, przemieszczały się w jego sąsiedztwo, włanie tędy, podobnie jak w okolicach Przemyla, forsowały naturalną granicę, którą wyznaczał łuk Karpat. W miarę upływu stuleci, już w redniowieczu, wzrastała rola innych re- gionów pogranicznych, tych zwłaszcza, które były położone w sąsiedztwie ówczesnych wielkich potęg (na przykład cesarskich Niemiec) lub państw podejmujących ekspansję (w redniowieczu przykładowo Litwa), niemniej w owych latach co pewien czas zaznaczała się ważna rola tego regionu. Przez Śląsk Cieszyński (wówczas jeszcze kasztelanię, a następnie księstwo) wiodła najkrótsza droga z południa do stolicy Polski dzielnicowej, a póź- niej zjednoczonej – Krakowa. W tym między innymi upatrujemy przyczynę związania się bogatego dworu praskiego z ubogą rodziną książęcą dopiero co powstającego księstwa i małżeństwa królewicza Wacława III z córką tutej szego księcia Mieszka, Wiolą. Tędy, w kolejnych stuleciach, przejeż- dżały poselstwa polskich władców, w tym także kilkakrotnie po rękę ich wybranek. To nad księstwem cieszyńskim, obok brzeskiego, najdłużej, gdyż aż do 1653 roku, panowali Piastowie,