ISSN 1508–6305 ER(R)GO Nr 27 2/2013 Teoria | Literatura | Kultura dialogi kina zachłanność filmu pionierzy nowych mediów japońska awangarda architektura utopii nostalgia dziedzictwa/twarze wojny wizje nowego świata oglądanie podglądania Alicja Helman • Bartosz Hlebowicz • Żaneta Jamrozik Bartosz Kazana • Krzysztof Loska • Andrzej Pitrus Maciej Stasiowski • Patrycja Włodek ER(R)GO Teoria | Literatura | Kultura Nr 27 2/2013 Pod gościnną redakcją Alicji Helman Katowice 2013 Wojciech Kalaga redaktor naczelny Redakcja Zastępcy redaktora naczelnego: Leszek Drong i Paweł Jędrzejko Sekretarz redakcji: Marcin Mazurek Członkowie redakcji: Anna Chromik, Tomasz Kalaga, Marzena Kubisz, Karolina Lebek, Jacek Mydla Stali współpracownicy redakcji: Tomasz Porwit, Bartosz Stopel, Ewa Wylężek Rada redakcyjna Fernando Andacht (Ottawa), Zygmunt Bauman (Leeds), Ian Buchanan (Cardiff), Jean-Claude Dupas (Lille), Piotr Fast (Katowice), Alicja Helman (Kraków), Erazm Kuźma (Szczecin), Ryszard Nycz (Kraków), Libor Martinek (Opava-Wrocław) Floyd Merrell (Purdue), Edward Możejko (Edmonton), Leonard Neuger (Sztokholm), Emanuel Prower (Katowice), Tadeusz Rachwał (Warszawa), Erhard Reckwitz (Duisburg-Essen), Katarzyna Rosner (Warszawa), Horst Ruthof (Murdoch), Tadeusz Sławek (Katowice), Andrzej Szahaj (Toruń), Lech Witkowski (Toruń), Anna Zajdler-Janiszewska (Łódź) Spis treści 5 wstęp Wojciech Kalaga – Er(r)go .................................................................................5 7 rozprawy – szkice – eseje Alicja Helman – Kino jako propozycja dialogu. Rys historyczny ...................... 9 Andrzej Pitrus – Film – wideo – malarstwo: The Passions Billa Violi .............. 27 Krzysztof Loska – Teatr awangardowy i japońska Nowa Fala – przypadek Terayamy .......................................................... 40 57 varia – kontynuacje – antycypacje Maciej Stasiowski – Jeśli spekulować to z nostalgią... Filmowe spotkania utopii literackich i architektonicznych .....................................................................59 Patrycja Włodek – Podróż jako dialog (w brytyjskim kinie dziedzictwa) ...................................................76 Bartosz Kazana – Dialogi polityczne brytyjskiego kina. Wizerunki Amerykanów i Niemców w kinie angielskim okresu II wojny światowej ................................................................93 117 omówienia – komentarze – opracowania Bartosz Hlebowicz – Miłość i nienawiść (głównie jednak nienawiść) w Nowym Świecie. Wizja kolonizacji angielskiej w Ameryce Północnej w filmie Terence’a Malicka ............................................................119 Żaneta Jamrozik – Przed obrazem. O teatralności przestrzeni filmuUkryte Michaela Hanekego .........................................................................137 151 recenzje Dorota Brylla – Rzecz o nieanalogiczności konotacyjnej „kabały” w ujęciu naukowym i laitmanowskim. Kabała Bnei Baruch jako wytwór współczesnej kultury duchowości ...................153 Mateusz Marecki – Poetyka kognitywna – „nowy rozdział w historii badań literackich” czy użyteczne narzędzie analizy literackiej? ........................167 175 noty o książkach 189 summaries in english 195 informacje dla autorów Contents 5 editorial Wojciech Kalaga – Er(r)go .................................................................................5 7 studies and essays Alicja Helman – Cinema as a Proposition for Dialogue. A Historical Sketch ...... 9 Andrzej Pitrus – Film—Video—Arts: Bill Viola’s The Passions ..................... 27 Krzysztof Loska – Avant-Garde Theater and the Japanese New Wave— The Terayama Case ............................................................ 40 57 varia – follow-ups and anticipations Maciej Stasiowski – Speculating with Nostalgia... Cinematic Encounters of Literary and Architectural Utopias ..................................59 Patrycja Włodek – Journey as Dialogue (in British Heritage Film) ..................................................................76 Bartosz Kazana – Political Dialogues of British Cinema. Images of Americans and Germans in the English Film of the WWII Period .........................................................................93 117 commentaries and inquiries Bartosz Hlebowicz – Love and Hate (but Mostly Hate) in the New World. Representation of English Colonization in North America in Terence Malick’s Film ................................................................119 Żaneta Jamrozik – Facing the Image. On the Theatricality of Space in Michael Haneke’s Hidden ..........................................................137 151 reviews Dorota Brylla – On the Connotative Non-Analogy of “the Kabbalah” in Scholarly and Laitmanian Approaches. The Bnei Baruch Kabbalah as Product of Contemporary Culture of Spirituality ..............153 Mateusz Marecki – Cognitive Poetics: “A New Chapter in the History of Literary Studies” or a Useful Tool for Literary Analysis? ................................167 175 notes on books 189 summaries in english 195 info for contributors Er(r)go… , … z jarmarcznej budy do Parnasu – niezwykłość kina, sztuki paradoksalnej: samodzielnej i na swój sposób monologicznej, mówiącej swoim nienaśladowalnym głosem, a jednocześnie zanurzonej w dialogiczności, zależnej i syntetycznej, za- chłannej i nie mogącej istnieć ani bez dialogu z innymi sztukami ani bez dialogu w swym własnym jestestwie. Nieprzebrane trajektorie i przestrzenie tegoż dialogu, czasem nieudanego lub udawanego, czasem niemoralnego, ale niedoścignione przez żadną z innych sztuk. Dialog z wytworami kilkunastu wieków artystyczne- go geniuszu: z literaturą, malarstwem, rzeźbą, rysunkiem, architekturą, muzyką (vide niesprawiedliwe czasem etykiety: „rysunki zbudzone do życia”, „ożywione malarstwo”, „muzyka wizualna”, „muzyka obrazów”, „architektura w ruchu”); dialog z wideo, performansem, teatrem awangardowym, z „elektronicznym ma- larstwem”, z technologiami (także byłej) przyszłości; dialog wysokiego i niskiego w kulturze. Dialog społeczny, choć tu bez gwarancji bezpieczeństwa: pod po- zorem dialogu może odbywać się monolog ideologiczny i kulturowy. A więc dialog ze społeczeństwem, choć także manipulacja w kształtowaniu społecznej świadomości lub propagandowa agitka; dialog z innymi kulturami, choć także „gwałt” westernizacji na kulturach odmiennych; dialog z innym i obcym, choć także wyznaczanie mu miejsc na marginesach i rysowanie schematów uprzedzeń; dialog z cenzurą, ale czasem na granicy flirtu. Dialog z ideologią, dialog z wła- dzą, dialog z tradycją, z możliwym i niemożliwym, z utopią i dystopią, dialog z chaosem i porządkiem. Dialog z czasem – we wnętrzu własnej rzeczywistości, ale też z przeszłością i przyszłością, pamięcią, nostalgią i historią, dialog dzie- dzictwa z teraźniejszością, awangardy z tradycją. Ukryty dialog z tym co poza obrazem: z tym, co „przysłonięte” poza ekranem, z przestrzenią poza kadrem, z okiem, wyobraźnią i świadomością widza, z ciałem, z relacją między obrazami ukrytą w szczelinie cięcia, z innymi światami możliwymi, z projektowanym choć niewidocznym obserwatorem. I wreszcie dialog z niemożliwością dialogu. Dialogi kina to numer Er(r)go gościnnie przygotowany przez Alicję Helman, której w imieniu redakcji składam serdeczne podziękowania. Wojciech Kalaga 5 Er(r)go… , … from a marketplace fair to Parnassus—the uniqueness of the paradoxical art of cinema: independent and monologic in its own way, speaking in its inimitable voice, and yet submerged in dialogicity, dependent and synthetic, greedy and in- capable of existing without a dialogue with other arts or with its own interiority. Innumerable trajectories and spaces of this dialogue, sometimes unsuccessful or pretended, sometimes immoral, but unsurpassable by any other art form. The dialogue with the creations of centuries of artistic genius: with literature, painting, sculpture, architecture, music (vide sometimes undeserved labels: “pic- tures awoken to life,” “animated painting,” “visual music,” “music of pictures,” “architecture in motion”); the dialogue with video, performance, avant-garde the- atre, “electronic painting,” with technologies of the future; the dialogue between the high and the low of culture. The social dialogue, here without the guarantee of safety: the guise of dialogue may mask an ideological and cultural monologue. Hence the dialogue with the society, but also a manipulative shaping of social consciousness or even agitation propaganda; the dialogue with other cultures, but also the “violence” of westernization on different cultures; the dialogue with the other and the alien, but also allocating them a place at the margins and projecting schemata of prejudices; the dialogue with censorship, sometimes bordering on flirtation. The dialogue with ideology, dialogue with power, dialogue with tradition, with the possible and the impossible, with utopia and dystopia, with chaos and order. The dialogue with time—inside its own cinematic real- ity, but also with the past and the future, with memory, nostalgia and history, the dialogue of heritage with the present, of avant-garde with tradition. The hidden dialogue with the outside of the picture: with what is “veiled” beyond the screen, with the space outside the frame, with the eye, the imagination and awareness of the spectator, with the body, with the relation between the pictures hidden in the interstice of the cut, with other possible worlds, with the projected though invisible observer. And finally, the dialogue with the impossibility of dialogue. Dialogues of Cinema is an