SADRŽAJ 1. UVOD.....................................................................................................................................1 1.1. Prostor istraživanja..........................................................................................................1 1.2. Cilj i hipoteze..................................................................................................................4 1.3. Metodologija i izvori.......................................................................................................5 1.4. Pregled dosadašnjih istraživanja.....................................................................................6 1.5. Teorijski okvir disertacije i osnovne terminološke odrednice.......................................7 1.5.1. Odnos čovjek / okoliš i nomotetički / idiografski pristup....................................7 1.5.2. Odnos prostor / mjesto........................................................................................11 1.5.3. Koncept regije.....................................................................................................12 1.5.3.1. Homogene i nodalne regije.....................................................................13 1.5.3.2. Regija kao sistem...................................................................................14 1.5.3.2.1. Regionalna struktura..............................................................16 1.5.4. Prostorni aspekti identiteta.................................................................................17 2. SLAVONIJA – ETIMOLOGIJA, PROSTORNO ZNAČENJE I PROMJENE OBUHVATA...........................................................................................................................20 2.1. Podrijetlo i značenje naziva Slavonija...........................................................................20 2.2. Promjene u prostornom obuhvatu.................................................................................24 2.3. Formativni elementi, prostorni obuhvat i percepcija Slavonije u neformalnim izvorima................................................................................................................................30 3. PROMETNI SUSTAV KAO ČIMBENIK INTRAREGIONALNE KOHEZIJE ...............................................................................................................................35 3.1. Uvod..............................................................................................................................35 3.2. Prometni sustav Slavonije u prošlosti...........................................................................35 3.3. Slavonija u sustavu europskih koridora.........................................................................41 3.3.1. Koridor X i njegova valorizacija.........................................................................42 3.3.2. Koridor Vc i njegova valorizacija.......................................................................43 I 3.3.2. Koridor VII i njegova valorizacija.....................................................................44 3.3.4. Ostali prometni pravci u Slavoniji .....................................................................45 4. ANALIZA FORMATIVNIH ELEMENATA REGIJE......................................................47 4.1 Uvod...............................................................................................................................47 4.2. Prirodna sredina.............................................................................................................47 4.3. Promjene u etničkom sastavu........................................................................................53 4.4. Poljoprivreda.................................................................................................................64 4.5. Industrija.......................................................................................................................77 4.6. Tradicijska kuhinja........................................................................................................80 4.7. Tradicijska glazba..........................................................................................................86 4.8. Govor (štokavsko narječje)...........................................................................................91 5. ANALIZA ANKETNOG ISTRAŽIVANJA......................................................................94 6. ANALIZA VIZUALNIH SIMBOLA ELEMENATA INSTITUCIONALNE SFERE U SLAVONIJI............................................................................................................................112 7. SLAVONIJA KAO PROSTORNI SISTEM......................................................................118 8. REZULTATI I RASPRAVA.............................................................................................123 9. ZAKLJUČAK.....................................................................................................................127 10. LITERATURA..................................................................................................................129 11. IZVORI.............................................................................................................................136 12. ŽIVOTOPIS I POPIS OBJAVLJENIH RADOVA.........................................................140 II 1. UVOD 1.1. Prostor istraživanja Slavonija je najveća tradicijska regija u nizinskoj Hrvatskoj. Standardno definirane međe regije su Drava na sjeveru i Sava na jugu, dok istočna granica prati rijeku Dunav i državnu granicu, a na zapadu rijeku Ilovu (URL1, Sl. 1.). Zapadna granica je najslabije definirana, budući da rijeka Ilova ne čini značajniju prirodnu granicu. Sukladno nekim prethodnim radovima koji su istraživali taj prostor (Crkvenčić i Pepeonik, 1993.; Škiljan, 2009.) u ovom radu je kao zapadna granica regije izdvojena zona: Virovitica – Daruvar – Pakrac – Novska (s okolnim naseljima koja gravitiraju tim središtima), koja uglavnom prati državnu cestu D5 (osim u dijelu Pakrac – Novska koji su povezani cestom D47). Takav opseg opravdan je i preliminarnim istraživanjima intenziteta regionalne pripadnosti. Za navedeni prostor, zbog posebnosti prirodnih obilježja i historijskogeografskog razvoja (posebice administrativne odvojenosti od većeg dijela regije tokom druge polovice 20. stoljeća) koristit će se naziv „zapadna Slavonija“. Ona u ovom radu obuhvaća prostor od 28 općina u četiri županije: Virovitičko-podravskoj, Bjelovarsko-bilogorskoj, Požeško-slavonskoj i Sisačko-moslavačkoj županiji. Kao drugo problemsko područje u istraživanju izdvojene su sjeveroistočna i jugoistočna granica, tj. kontakno područje s povijesnim regijama Baranjom i Srijemom. Te se regije u percepciji lokalnog i vanjskog stanovništva definiraju kao cjeline subordinirane Slavoniji. Primjerice, Srijem se često poistovjećivao s pojmom „istočna Slavonija“, a čest je slučaj i istodobnog izjašnjavanja Baranjac / Srijemac i Slavonac. Tako percipiran prostor obuhvaća cjelokupnu površinu 4 hrvatske županije (Osječko-baranjske, Požeško-slavonske, Brodsko-posavske i Vukovarsko-srijemske), najveći dio Virovitičko-podravske županije (osim općine Pitomača) te manje dijelove Bjelovarsko-bilogorske (upravni gradovi Daruvar i Grubišno Polje, općine Dežanovac, Đulovac, Končanica i Sirač) te Sisačko-moslavačke županije (grad Novska te općine Jasenovac i Lipovljani) (Sl. 2.). 1 Sl. 1.: Standardni prostorni obuhvat Slavonije na razini općina, Izvor: URL1 2 Sl. 2.: Prostorni obuhvat Slavonije na razini općina prema rezultatima istraživanja (Sarjanović, 2014.) Slavonija je kao jedna od najvećih i najprepoznatljivijih regija Hrvatske u današnje vrijeme obilježena uglavnom negativnim socioekonomskim i kulturološkim procesima, od kojih su za ovaj rad dva posebno važna. Analizirajući noviji historijskogeografski razvoj (posebice administrativnu podjelu) i socioekonomska obilježja očito je da je zapadna Slavonija zbog niza razloga (reljefna izoliranost, udaljenost od većih centara razvoja, administrativna izdvojenost od ostatka regije, rat) najproblematičniji dio regije. Takvo se stanje odrazilo i na percepciju tog prostora i regionalni identitet unutar regije, što je potkrijepljeno inicijalnim istraživanjem perceptivnog opsega Slavonije stanovništva Valpovštine. S druge strane, Slavonija je regija koja je od početka 20. stoljeća u vanjskoj percepciji stereotipno obilježena elementima vezanim uz tradicionalan način života, što je zorno prikazano u neformalnim izvorima. U novije je vrijeme prema istraživanjima identitetskih aspekata Slavonije i Baranje 3 kao kriterij definiranja „pravog“ stanovnika regije među lokalnim stanovništvom visoko istaknuta nacionalna pripadnost i poštivanje lokalnih običaja i kulture (Šakić i dr., 2003.). Također, u radu Cifrića i Nikodema (2006.) koji su istraživali faktorsku strukturu socijalnog identiteta u Hrvatskoj, ispitanici s područja Slavonije najviše su vezani uz „nacionalno vjersku dimenziju“ koja visoko korelira s varijablama osjećaja pripadnosti obiteljskoj lozi i Crkvi, nacionalnoj pripadnosti i državljanstvu Republike Hrvatske. Ovakvo poimanje identiteta regije štetno je zbog historijskogeografske neutemeljenosti, budući da je ključna etapa formiranja regije obilježena industrijalizacijom i etničkom heterogenošću, kao i zbog ograničavanja daljnjeg razvoja, posebice pozicioniranja u europskom sustavu regija. Iz navedene problematike izdvajaju se dva ključna pitanja: 1. Gdje je zapadna granica Slavonije, odnosno