T.C. SAKARYA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ HENDEK KAZASI TEMETTUAT DEFTERLERİ YÜKSEK LİSANS TEZİ Meltem OKAY Enstitü Anabilim Dalı: Tarih Enstitü Bilim Dalı: Yeniçağ Tez Danışmanı: Doç. Dr. Yücel ÖZTÜRK HAZİRAN 2008 T.C. SAKARYA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ HENDEK KAZASI TEMETTUAT DEFTERLERİ YÜKSEK LİSANS TEZİ Meltem OKAY Enstitü Anabilim Dalı: Tarih Enstitü Bilim Dalı: Yeniçağ Bu tez 02/06/2008 tarihinde jüri tarafından oybirliği ile kabul edilmiştir. BEYAN Bu tezin yazılmasında bilimsel ahlak kurallarına uyulduğunu, başkalarının eserlerinden yararlanılması durumunda bilimsel normlara uygun olarak atıfta bulunulduğunu, kullanılan verilerde herhangi bir tahrifat yapılmadığını, tezin herhangi bir kısmının bu üniversite veya başka bir üniversitedeki başka bir tez çalışması olarak sunulmadığını beyan ederim. Meltem OKAY 02.06.2008 ÖNSÖZ Temettu kar etme, kazanma anlamlarına gelmektedir. Osmanlı Devleti’nde ahalinin ağır yükünü hafifletip, devamlı ve düzenli bir vergi temini oluşturma düşüncesiyle 1835’te yeni bir düzenleme getirilmiştir. Temettu, ahalinin isminin, şöhretinin, arazilerinin, hayvanlarının, tüccar ve esnafın ise yıllık gelirlerinin vs. bilgilerinin kaydedildiği defterlerdir. Çalışmada, 1844-1845 yılları arasında vergi sayımı maksadıyla yapılmış olan Hendek Kazası’na ait 5 adet, toplam 80 varak temettuat defteri incelenmiştir. İnceleme sonucunda Kaza halkının sosyo-ekonomik yapısı, demografik yapısı, mal varlığı, mesleği, etnik yapısı, fiziksel özellikleri ve halkın ödediği vergiler hakkında bilgilere ulaşılmıştır. Ayrıca, Kaza’nin tarla, bağ, bahçe, tarım ürünlerinin çeşitleri ve miktarları, yetiştirilen hayvanların küçük-büyük baş, binek hayvanı olduğu hakkında detaylı bilgilere de ulaşılmıştır. Bu çalışmada beni destekleyen kıymetli bilgilerini ve yardımlarını esirgemeyen Sayın Hocam Doç. Dr. Yücel Öztürk’e, akademik çalışmalarımda en az benim kadar emek harcayan eşim Ertaş Okay’a, bilgisayar kullanımında yardımlarını esirgemeyen kuzenlerim Meltem ve Altan’a, beni her zaman destekleyen aileme sonsuz şükranlarımı sunarım. Meltem OKAY 02 Haziran 2008 İÇİNDEKİLER KISALTMALAR .........................................................................................................iv TABLOLAR...................................................................................................................v ÖZET............................................................................................................................vii SUMMARY.................................................................................................................viii GİRİŞ ............................................................................................................................. 1 BÖLÜM 1: TEMETTÜ DEFTERLERİ ..................................................................... 5 1.1. Temettuat Defterlerinin Güvenilirlik Meselesi ...................................................... 13 BÖLÜM 2: HENDEK’İN SİYASİ TARİHİ ............................................................. 15 2.1. Mahmut Bey’in Şahadeti ........................................................................................ 18 BÖLÜM 3: İDARİ YAPI ............................................................................................ 19 3.1. Mahalle ................................................................................................................... 23 3.2. Mahallenin Unsurları.............................................................................................. 23 3.3. Mahallenin İdaresi .................................................................................................. 24 3.4. Mahallede Yaşam ................................................................................................... 26 3.5. Hendek Mahalleleri ................................................................................................ 27 BÖLÜM 4: DEMOGRAFİK YAPI ........................................................................... 28 4.1. Temettuat Defterlerine Göre Hendek Nüfusu ........................................................ 28 4.1.1. Kaza ............................................................................................................... 28 4.1.2. Köy Nüfusu ................................................................................................... 29 4.1.3. Hendek’in Genel Nüfusu ............................................................................... 30 BÖLÜM 5: SOSYAL YAPI ........................................................................................ 31 5.1. Hendek Esnafı (Kaza Merkezinde işleyen Esnaf) .................................................. 31 i 5.2. Esnaf Grupları ........................................................................................................ 33 5.3. Mahallelere Göre Esnafın Dağılışı ......................................................................... 34 5.4. Hendek Mahallelerinin Hane Reislerinin Mesleklere Göre Dağılımı .................... 36 5.5. Hendek Köylerinin Hane Reislerinin Mesleklere Göre Dağılımı .......................... 37 5.6. Meslek Guruplarının Gelirleri ................................................................................ 38 BÖLÜM 6: İKTİSADİ YAPI ..................................................................................... 42 6.1. Gelir Dağılımı ........................................................................................................ 42 6.1.1. Mahallelerin Gelir Dağılımı .......................................................................... 42 6.1.2. Köylerin Gelir Dağılımı ................................................................................ 43 6.2. Gelir Kaynakları ..................................................................................................... 44 6.2.1. Tanmsal Faaliyetler ve Elde Edilen Gelirler ................................................. 44 6.2.1.1. Hendek Mahallelerinin Tarımsal Gelirleri ......................................... 44 6.2.1.2 . Hendek Köylerinin Tarımsal Gelirleri .............................................. 45 6.2.2. Hayvancılık Gelirleri ..................................................................................... 46 6.2.3. Diğer Gelirler ................................................................................................ 49 6.3. Tarımsal Yapı ......................................................................................................... 51 6.3.1. Toprağın Kullanım Alanlarına Göre Dağılım ............................................... 51 6.3.2. Tarım Ürünleri ve Üretimi ............................................................................ 53 6.4. Hayvancılık ............................................................................................................ 58 BÖLÜM 7: VERGİ TÜRLERİ .................................................................................. 61 7.1. Vergi-yi Mahsusa ................................................................................................... 61 7.2. Aşar Vergisi ........................................................................................................... 64 7.3. Ağnam Resmi ......................................................................................................... 68 ii 7.4. Cizye....................................................................................................................... 69 TRANSKRİPSİYON ................................................................................................... 70 A. KÖYLER ................................................................................................................. 70 Yuvalık Karyesi............................................................................................................. 70 Çarığı Kuru Karyesi .................................................................................................... 152 Akyazı Divanı ............................................................................................................. 214 Yeknüvid Karyesi ........................................................................................................ 335 B. MAHALLELER ................................................................................................... 346 Arab İmam mahallesi .................................................................................................. 346 Baş Pınar Mahallesi ..................................................................................................... 368 Aşağı Tabi‘ Başpınar Mahallesi .................................................................................. 385 Dereboğazı Mahallesi ................................................................................................. 395 Hancı Ali Mahallesi .................................................................................................... 435 Cennet Mahallesi ......................................................................................................... 449 Komorlar Mahallesi..................................................................................................... 473 Çorbacı Mahallesi ....................................................................................................... 486 Kemal Efendi Mahallesi .............................................................................................. 503 Beşnar Mahallesi ........................................................................................................