Title: Tajemnicze ogrody : rozprawy i szkice z literatury dla dzieci i młodzieży Author: Krystyna Heska-Kwaśniewicz Citation style: Heska-Kwaśniewicz Krystyna. (1996). Tajemnicze ogrody : rozprawy i szkice z literatury dla dzieci i młodzieży. Katowice : Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego. Krystyna Heska-Kwaśniewicz Tajemnicze ogrody • « ł |; Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego Katowice 1996 Tajemnicze ogrody Rozprawy i szkice z literatury dla dzieci i młodzieży Maji, Krzysiowi, Jasiowi — moim przewodnikom po „tajemniczych ogrodach” dzieciństwa poświęcam Krystyna Heska-Kwaśniewicz Tajemnicze ogrody Rozprawy i szkice z literatury dla dzieci i młodzieży Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego Katowice 1996 W Redaktor serii: Bibliotekoznawstwo i Informacja Naukowa Zbigniew Żmigrodzki Recenzent Joanna Papuzińska B 1B U 0T E K A M GŁÓWNA { \ 5 S 5 ~ Spis treści Słowo wstępne..................................................................................... 7 W kminie legendy i baśni, czyli historia i geografia serdeczna Dzieje bajeczne w literaturze dla małych dzieci................................. 11 Baśnie o polskich g ó ra ch .................................................................. 25 Podania, baśnie i legendy o Śląsku w literackiej edukacji regionalnej 39 Najpiękniejsza polska baśń, czyli Kłopoty Kacperka góreckiego skrzata 49 Niezapomniane książki dzieciństwa Świat z perspektywy muchy — Gucio zaczarowany Zofii Urbanowskiej 61 Opowieść o gnieździć rodzinnym — Dziecinny dwór Zofii Rogoszówny 65 Zagłada domu i ogrodu — Ku swoim Zofii Kossak.......................... 70 Jak kochać psa — Topsy i Lupus Zofii Kossak................................. 74 Aleksandra Kamiński ego opowiadania o dzielności.......................... 78 Nauka o imionach miłości — Dar rzeki Fly Marii Kruger . 82 Ulubiony gatunek literatury dla dzieci: pamiętnik.......................... 86 W drodze do dorosłej lektury Bohaterstwo, podróż, przygoda, czyli co może się przydarzyć w pustyni i w puszczy . 95 Śląskie orlęta — Wieża spadochronowa Kazimierza Gołby.............................................. 113 Kamienie na szaniec Aleksandra Kamińskiego, książka — legenda................................. 131 N o t a .................................................................................................................................... 159 Indeks nazwisk i tytułów literackich (Maria Kwaśniewicz).............................................. 160 S u m m a r y ............................................................................................................................. 166 Rćsumć.................................................................................................................................... 167 5 Słowo wstępne „»lXomantyczne« odczuwanie ogrodu mówiło o ogrodzie przechowującym tajemnice, ogrodzie zaczarowanym’ ’1 — napisał niezapomniany Jerzy Cieślikowski. Literatura dla młodego odbiorcy uprzywilejowała przestrzeń ogrodu, który jest jednym ze stałych elementów „okolicy dzieciństwa” . Pełen drzew, kwiatów, ptaków jest miejscem bezpiecznym, ale i kryjącym propozycję przeżycia przygody. Nawet zdewastowany i zniszczony nie przestaje być małym rajem: tu rosną „domowe” drzewa, a nieopodal płynie rzeka „połyskująca w słońcu, ciemno­ zielona w cieniu’ ’2. W nim czasem można odnaleźć klucz do samego siebie, jak w klasycznej książce F. H. Burnett. W ogrodzie stoi dom dzieciństwa3 — to pierwsza przestrzeń, która go otacza i wzajemnie się z nim przenika. Z domu przez ogród wyrusza się w świat i przez ogród powraca się do niego. Poza ogrodem rozciąga się krajobraz, na który składają się pewne powtarzalne elementy: drogi, rzeki, góry: mała i wielka ojczyzna. Do niej, poprzez różne ogrody, prowadzą drogi literatury adresowanej do młodego czytelnika, bo właśnie ona poszerza pojęcie domu-gniazda4 na całą ojczyznę. Teksty zebrane w niniejszym tomie nie są jednak opisem różnych ogrodów w literaturze dla dzieci i młodzieży, choć ten motyw pojawia się w większości z nich. „Ogrody są enklawą czasoprzestrzeni dzieciństwa, wpisanej w każdą człowieczą egzystencję. Wraz z domem stanowią miejsce, z którym człowiek zrośnięty jest 1 J. Cieślikowski: Literatura i podkultura dziecięca. Wrocław—Warszawa 1975, s. 172; zob. też: R. Przybylski: Ogrody. Słownik literatury polskiej XIX wieku. Wrocław—Warszawa—Kraków 1991, s. 634—637. 2 Ibidem, s. 180. 3 Por. MCzermińska: Dom w autobiografii i powieści o dzieciństwie. W: Przestrzeń i literatura. Red. M. Głowiński. Wrocław—Warszawa 1978. 4 Zob. J. Prokop: Dom rodzinny. W: R. Przybylski: Ogrody. Słownik..., s. 163—166. na zawsze” 5 — właśnie sposób i rozmiary owego „wpisania” , a także charalctp.r owego „ogrodu” interesują autorkę pracy. Jak więc istnieje ogród w literaturze „osobnej” ? Raz będzie to (w legendach i baśniach regionalnych) Polska — ogród rajski, a kiedy indziej ogrody domowe, w których bohaterowie książek przeżywają ważne sprawy. Będzie to też puszcza malowana jako hortus conclusus — iw niej też będzie stał dom, tyle tylko że będzie on baobabem. Ale przecież nazywa się Kraków — a przysłowie mówi, że „W Warszawie są ogrody — Kraków sam jest ogrodem” . Przez park (a więc też odmianę ogrodu) w pełni przepychu barw późnego lata udadzą się katowiccy harcerze na wieżę spadochronową, a ich rówieśnicy z Kamieni na szaniec swoje wejście w dorosłość rozpoczynają w prze­ świetlonym słońcem krajobrazie beskidzkim — droga Zośki na ostatnią wartę prowadzi wśród sadów, aż ciężkich od dojrzewających jabłek. Wątek czytelniczego dojrzewania do nowych obszarów literatury, obecny we wszystkich tekstach niniejszej książki, prowadzi poprzez różne ogrody. „W porządku mitycznym ogród nawiązuje do przestrzeni świętych” — pisze Alicja Baluch6, wszak tutaj nastąpił upadek człowieka, w ogrodzie oliwnym rozpoczęła się męka Chrystusa, a w ogrodzie Józefa z Arymatei — dokonało Zmartwychwstanie. Tak więc ogród ma znaczenie przede wszystkim symboliczne i głębię tej symboliki znakomicie ukazuje literatura dla dzieci i młodzieży, w której najpiękniej rozkwitają wszystkie ogrody świata. 5 G. Skotnicka: Ogrody dzieciństwa w utworach dla dzieci i młodzieży (Od XIX-wiecznego dydaktyzmu w stronę nowych wartości). W: Mit dzieciństwa w sztuce młodopolskiej. Red. J. Papu­ zińska. Warszawa 1992, s. 108. 6 A. Baluch: Archetypy literatury dziecięcej. Kraków 1992, s. 57. W krainie legendy i baśni, czyli historia i geografia serdeczna Dzieje bajeczne w literaturze dla małych dzieci „D zieje bajeczne” w literaturze adresowanej do dorosłego odbiorcy doczekały się wnikliwego i pasjonującego opracowania w książce Juliana Maślanki1. Uczony zwrócił uwagę na fakt, iż stanowią one integralny składnik narodowej kultury w szerokim tego słowa rozumieniu, ponieważ inspirują literaturę, muzykę, teatr i malarstwo. Dwa cykle, które wyodrębnił Julian Maślanka: wielkopolski i małopol­ ski, twórczo przetwarzali polscy pisarze, „miały zawsze pociągający urok i spełniały w naszej kulturze doniosłą funkcję’ ’2. W książce krakowskiego badacza owa funkcja została prześledzona prawie aż do współczesności, przy czym autor zauważył zanikanie jej w okresie dwudziestolecia międzywojennego i zjawisko to wy­ tłumaczył następująco: „W warunkach suwerenności państwowej oraz odzyskanej po tylu dziesięcioleciach narodowej niepodległości tematyka ta straciła po prostu swą aktualność, jaka w okresie niewoli wyrażała się przede wszystkim w funkcji ideowo-patriotycznej.”3 Otóż z tym twierdzeniem nie do końca można się zgodzić, bo właśnie w dwudziestoleciu obserwujemy nurt bardzo intensywnego pisania o dziejach bajecznych w literaturze dla młodszych dzieci. Trzeba by więc wspomnianą konkluzję Juliana Maślanki nieco zmodyfikować: nurt pisania o legen­ dowych dziejach Polski nie zaniknął, tylko popłynął inaczej, poprzez „literaturę osobną”4, gdzie doczekał się oryginalnych i pięknych realizacji pisarskich m.in. w książkach Kornela Makuszyńskiego, Janiny Porazińskiej, Władysława Broniew­ skiego, a także twórców piszących już w okresie powojennym, jak Anna Świrszczyń- ska, Czesław Janczarski czy Wanda Chotomska — wybitnych autorów literatury dla dzieci. 1 J. Maślanka: Literatura a dzieje bajeczne. Warszawa 1984. 1 Ibidem, s. 7. 3 Ibidem, s. 428. * Określenie Jerzego Cieślikowskiego w książce o tym samym tytule, Warszawa 1985. Legendy, obok baśni i podań, należą do najwcześniejszych lektur dzieciństwa, ich tematyka jest dla dzieci atrakcyjna dzięki swej cudowności, a przy tym wartościowa ze względu na wyrazistą wymowę moralną (w legendzie, jak w baśni, zło bywa ukarane a dobro nagrodzone), są też często pierwszą lekcją historii i geografii ojczystej, jeszcze przyjmowaną w zafascynowaniu, bez szkolnego przymusu. Wprowadzają one w najgłębszą tradycję i w świat mitów narodowych, pobudzają wyobraźnię. Pomagają w sposób naturalny i swobodny wejść najmłod­ szemu czytelnikowi w dziedzictwo duchowe narodu. Zwłaszcza że wyobrażenie przeszłości jest dla dziecka trudne, gdyż w jego umyśle te kategorie, które porządkują fakty historyczne: czas i przestrzeń, kształtują się bardzo wolno. Z przestrzenią jest sprawa łatwiejsza, bo można jej doświadczyć w czasie podróży, z czasem jest o wiele gorzej; dziecko 3—5-letnie myli to, co było, z tym, co jest, i z tym, co będzie, tego typu umiejętności abstrakcyjnego myślenia5 pojawiają się dopiero około 11 roku życia. Dlatego rozpoczynanie nauki historii od „dawno, dawno” jest znakomitym wejściem w pojęcie czasu historycznego, w trudną do wyobrażenia jeszcze przestrzeń. *** Polskie „dzieje bajeczne” w literaturze dla dzieci układają się, tak samo