T.C. KASTAMONU ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI ANABİLİM DALI TÜRK HALK EDEBİYATI BİLİM DALI YÜKSEK LİSANS TEZİ SOVYETLER BİRLİĞİ DÖNEMİ AZERBAYCAN HALK HİKÂYELERİ ÜZERİNE BİR İNCELEME Ali OKUMUŞ Danışman: Prof. Dr. Eyüp AKMAN Jüri Üyesi: Prof. Dr. Şahmurat ARIK Jüri Üyesi: Prof. Dr. Ali DUYMAZ Kastamonu, 2018 iv ÖZET Yüksek Lisans Tezi SOVYETLER BİRLİĞİ DÖNEMİ AZERBAYCAN HALK HİKÂYELERİ ÜZERİNE BİR İNCELEME Ali OKUMUŞ Kastamonu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı Danışman: Prof. Dr. Eyüp AKMAN Halk hikâyeleri, uzun yıllar boyunca icracı âşıklar tarafından saz eşliğinde dinleyiciler karşısında anlatılan metinlerin başında gelmiştir. Halkın içinden çıkmış âşıkların kendi hayat hikâyelerinin bir bölümünden veya kendileri gibi âşıkların hayat hikâyelerinden esinlenerek oluşturduğu bu hikâyeler, halk tarafından büyük ilgi görmüştür. Halkın dikkatini çeken hikâyeler, Azerbaycan’da Sovyetler Birliği’nin işgali ile birlikte komünist rejimin folklor politikalarına da malzeme olmuştur. Lenin ve Stalin önderliğinde partililer, işgal edilen Azerbaycan’da, halk hikâyelerini de diğer bölgelerde olduğu gibi rejimin yararına olacak şekilde düzenlemeye çalışmışlardır. Bu hususta Azerbaycanlı âşıklardan büyük ölçüde yararlanan Sovyetler Birliği hükümeti, klasik halk hikâyelerinde ise eski yaşantıya ait birtakım değerleri yok etmeye çalışmıştır. Âşıklar aracılığıyla halk hikâyelerinde yapılan bu tahribat, komünist rejimin Azerbaycan’da yayılması ve gelişmesini sağlamakla kalmamış, Azerbaycan’da kurulan yönetimin de Sovyet Rusya’ya bağlı olmasına ve komünist anlayışa sıkı sıkıya bağlı kalmasına neden olmuştur. Çalışmamızda Sovyet Rusya’nın Azerbaycanlı âşıkları da kullanarak halk hikâyelerinde yapmış olduğu tahribatı ve yeni temalarla oluşturulmuş halk hikâyelerindeki komünist rejime dair izleri tespit etmeye çalıştık. Halk hikâyelerindeki komünist rejime dair izleri araştırırken Ehliman Ahundov’un “Azerbaycan Destanları” isimli çalışmasının beşinci cildini ayırdığı ve “yeni destan” olarak isimlendirdiği halk hikâyelerinden yararlandık. Komünist rejimin Azerbaycan’da yapmaya çalıştığı tek tip Sovyet vatandaşı yetiştirme politikalarını bu kitaptaki halk hikayelerinin epizot, kahraman ve temalarını incelemeye çalıştık. 2018, 506 sayfa Bilim Kodu: 4055 Anahtar Kelimeler: Halk Hikâyesi, Sovyetler Birliği, Azerbaycan, Dastan, Âşık Edebiyatı. v ABSTRACT M. Sc. Thesis AN EXAMINITION ON FOLK TALES OF AZERBAIJANI THE PERIOD OF THE SOVIET UNİON Ali OKUMUŞ Kastamonu University Institute for Social Science Department of Turkish Language and Literature Supervisor: Prof. Dr. Eyüp AKMAN Folk tales were the leading texts which were told with a musical instrument called “saz” by the minstrels to the audiences for years. These tales, which were constituted by originating some parts of the own lives of the minstrels who grew up in the very society or the lives of the minstrels alike, attracted the society’s interest greatly. The tales attracting the society’s interest were the subjects mentioned in the folk policies of communist regime with the invasion of the Soviet Union to Azerbaijan. Party members, in invaded Azerbaijan, under the leadership of Lenin and Stalin, tried to arrange the tales for the good of the regime as they were in other regions. The Soviet Union government, greatly benefitted from Azerbaijani minstrels in this respect, tried to destroy some values of classic folk tales belonging to the ancient life styles. This destruction, done via minstrels in folk tales, not only provides the spread and the development of the communist regime in Azerbaijan but also causes the government adhere to Soviet Russia and strictly stick to communist concept. We attempted to find out the destruction in folk tales done by Soviet Russia using Azerbaijani minstrels and follow the traces belonging to the communist regime in folk tales set with new themes. Searching the traces of the communist regime in folk tales, we benefitted from the folk tales called “new saga” that Ehliman Ahundov includes in the fifth volume of “Azerbaijani Sagas”. We attempted to show the communist regime’s policy of creating prototype Soviet Union citizen by examining the episodes, heroes and themes of the folk tales in this book. 2018, 506 pages Scientific Code: 4055 Key Words: Folk Tales, Soviet Union, Azerbaıjan, Saga, Minstrel Literature. vi ÖNSÖZ Halkın, artan geçim sıkıntıları nedeniyle Çarlık yönetimine karşı giriştiği ayaklanma, Bolşeviklerin yönlendirmesi ile başarıya ulaşmıştır. Bolşeviklerin iktidarı ele almasıyla da Sovyet Rusya’nın temelleri atılmıştır. Komünizm ve sosyalizm temelinde kurulan bu yeni devlet; işçi ve çiftçi kesimin büyük desteğini almıştır. 1917 yılındaki devrimle kurulan Sovyet Rusya, elde ettiği topraklarda okur-yazar oranını artırarak fikirlerini halka yaymaya başlamıştır. Okuma-yazma seferberliği sayesinde halkın kültür seviyesini yükseltmeyi hayal eden Bolşevik hükümeti, gazete, dergi ve her türlü basın yayın organını da bu iş için kullanmıştır. Bunun dışında okuma-yazma bilmeyen halkı eğitmek için de çeşitli oyunlar ve gösteriler tertip etmeye çalışmıştır. Azerbaycan’ın ve diğer Türk coğrafyalarının da işgaliyle birlikte sınırlarını genişleten Ruslar, bu bölgelerdeki Türklerin de kültür seviyesini artırmak adına çeşitli politikalar geliştirmiştir. Fakat asıl amaç, buralardaki halkın kültür seviyesini yükseltmek değil, kendi kültürlerini dayatarak bölgedeki millî kültürü yok etmektir. Çalışmamızda Sovyetler Birliği’nin millî kültürü yok etme adına gerçekleştirmiş olduğu birtakım faaliyetlere ve bu husustaki propagandalarına değinmeye çalıştık. Özellikle Azerbaycan topraklarında gerçekleştirilen propaganda faaliyetlerini ele almaya çalıştığımız çalışma, dokuz bölümden ve eklerden oluşmaktadır. Araştırmamızın birinci bölümünü Çarlık Rusya ve Sovyet Rusya’nın tarihine ayırdık. Yine bu bölüm içerisinde Ekim devrimi ve Azerbaycan’ın Sovyetler tarafından işgali de yer almaktadır. İkinci bölümümüzde Sovyetler Birliği’nin, Azerbaycan merkezli olmak üzere izlediği sovyetleştirme çalışmalarına yer ayırdık. Bu bölümde folklor çalışmalarının dışında, Sovyet Rusya’nın din ve dil konusundaki propagandalarına ayrıca Rusların âşıklar politikasına da değinmeye çalıştık. Üçüncü ve dördüncü bölümde klasik halk hikâyesinden yola çıkarak Sovyetler Birliği döneminde Azerbaycan’da oluşturulmuş halk hikâyeleri arasındaki farkları ele almaya vii çalıştık. Dördüncü bölümde ayrıca Sovyetler Birliği döneminde Azerbaycan’da halk hikâyeleri ile ilgili yapılan çalışmaları da incelemeye çalıştık. Araştırmamızın beşinci ve altıncı bölümlerinde klasik halk hikâyesindeki kahramanlarla, Sovyetler Birliği döneminde karşımıza çıkan halk hikâyesi kahramanlarını karşılaştırmaya çalıştık. Yedinci bölümde ise Sovyetler Birliği dönemindeki halk hikâyelerinin epizotlarına yer vererek sekizinci bölümde epizotlarını verdiğimiz hikâyelerin içerisindeki komünizm kaynaklı temaları incelemeye çalıştık. Çalışmamızın dokuzuncu bölümünde Sovyetler Birliği döneminde Azerbaycan’da oluşturulmuş yeni halk hikâyelerinin anlatıcıları hakkında bilgi verilirken çalışmamızın ekler kısmında da bu âşıkların anlatılarından dört örnek metin vermeye çalıştık. Gerçekleştirmiş olduğumuz çalışmanın, halk edebiyatı alanında ve Türk dünyası ile ilgili araştırma yapacak olan araştırmacılara büyük katkılar sağlayacağını umuyoruz. Çalışmam esnasında yardımını bir an olsun eksik etmeyen, çalışmanın her safhasında fikirlerine başvurduğum Prof. Dr. Eyüp AKMAN’a çok teşekkür ederim. Ali OKUMUŞ Kastamonu, 20.06.2018 viii İÇİNDEKİLER TEZ ONAYI .............................................................................................................................ii TAAHHÜTNAME .................................................................................................................. iii ÖZET ....................................................................................................................................... iv ABSTRACT .............................................................................................................................. v ÖNSÖZ .................................................................................................................................... vi İÇİNDEKİLER ...................................................................................................................... viii TABLO DİZİNİ ...................................................................................................................... xii GİRİŞ ....................................................................................................................................... 1 I. BÖLÜM ....................................................................................................................... 4 1. 1. ÇARLIK RUSYA ............................................................................................................ 4 1. 2. SOVYETLER BİRLİĞİ’NİN KURULMASI.................................................................. 6 1. 1917 Rus İhtilâline Giden Süreç .......................................................................................... 6 2. 1917 Rus İhtilâli ve Sonrasındaki Süreç ............................................................................ 12 1. 2. SOVYET RUSYA’NIN AZERBAYCAN’I İŞGALİ .................................................... 16 II. BÖLÜM ..................................................................................................................... 24 2. 1. SOVYET