Historia Świebodzina według Gustava Zerndta Indeksy z komentarzami Geschichte von Schwiebus nach Gustav Zerndt Kommentierte Register Historia Świebodzina / Geschichte von Schwiebus Opracowali / Bearbeitet von ISBN 978-83-936878-4-8 Tomasz Kałuski, Marek Nowacki Historia Świebodzina według Gustava Zerndta Indeksy z komentarzami * * * Geschichte von Schwiebus nach Gustav Zerndt Kommentierte Register Gustav Zerndt 5.07.1854 1.04.1929 Historia Świebodzina według Gustava Zerndta Indeksy z komentarzami Opracowali Tomasz Kałuski, Marek Nowacki * * * Geschichte von Schwiebus nach Gustav Zerndt Kommentierte Register Bearbeitet von Tomasz Kałuski, Marek Nowacki Świebodzin 2014 Recenzja: prof. zw. dr hab. Wojciech Strzyżewski / Gutachter: Prof. Dr. habil. Wojciech Strzyżewski Redakcja / Redaktion: Marek Nowacki Tłumaczenia / Übersetzungen: Magdalena Pietrzak Projekt okładki / Umschlaggestaltung: Paweł Fromont Publikacja ukazała się dzięki wsparciu finansowemu Związku Ojczyźnianego Powiatu Sulechów-Świebodzin i Pani Ute Hilscher / Die Publikation wurde mit finanzieller Unterstützung des Vereins Heimatkreis Züllichau-Schwiebus und Frau Ute Hilscher realisiert Ilustracja na okładce: Karta pocztowa z widokiem rynku w Świebodzinie nieznanego wydawcy z ok. 1920 roku. Zbiory Muzeum Regionalnego w Świebodzinie / Abbildung auf der Titelseite: Postkarte mit dem Bild des Marktes in Schwiebus von einem unbekannten Herausgeber um 1920. Sammlungen des Regionalmuseums in Świebodzin Zdjęcie Gustava Zerndta na podstawie ilustracji w „Heimatkalender des Kreises Züllichau-Schwiebus” z 1930 roku / Bild von Gustav Zerndt anhand der Abbildung in Heimatkalender des Kreises Züllichau-Schwiebus aus dem Jahre 1930 @ Copyright by Tomasz Kałuski, Marek Nowacki @ Copyright by Muzeum Regionalne w Świebodzinie, 2014 ISBN 978-83-936878-4-8 Wydawca: Muzeum Regionalne w Świebodzinie / Herausgeber: Regionalmuseum in Świebodzin Skład / Satz: Firma Reklamowa GRAF MEDIA Druk / Druck: TOTEM 1. Wstęp Wprowadzenie Indeksy nazw osobowych i etnicznych, nazw geograficznych i topograficznych oraz nazw rzeczowych do trzyczęściowej monografii Świebodzina i regionu pt. Geschichte von Stadt und Kreis Schwiebus („Historia miasta i powiatu Świebodzin”) Gustava Zerndta zostały przygotowane z okazji przypadających w 2014 roku rocznic – 160. urodzin i 85. śmierci autora. Dodatkowym powodem publikacji indeksów był jubi- leusz 110. rocznicy muzealnictwa świebodzińskiego (2013), w którego początkach G. Zerndt miał znaczący udział. Opracowanie niniejsze ma spełnić kilka zasadniczych celów. Przede wszyst- kim ma ułatwić czytelnikom dzieła G. Zerndta dotarcie do interesujących ich, a tu wyraźnie zaakcentowanych, informacji lokalnych. Ma również zweryfikować na poziomie obecnej wiedzy o historii miasta i jego najbliższego otoczenia niektóre dane z pracy G. Zerndta. Można sądzić, że będzie także, dzięki usystematyzowaniu wielu pojęć i zagadnień, podstawą do badań nad warsztatem badawczym i metodami analizy historycznej autora oraz innych, podobnych reprezentantów pruskiej szkoły historycznej końca XIX i początku XX wieku. Porównania bowiem dotyczyć tu mogą zarówno horyzontu wiedzy i inspiracji konkretnych autorów, jak i ich bazy źródłowej oraz wykorzystanej literatury. Dla szerszego kręgu odbiorców natomiast opracowanie powinno być pomocne w poszukiwaniach danych porównawczych w studiach regionalnych i ponadregionalnych. Autorzy mają nadzieję, że zwiększy ono również dostępność dzieła G. Zerndta i jego popularność, na którą z wielu powodów zasługuje. 1.1. Sylwetka Gustava Zerndta Gustav Heinrich Zerndt urodził się 5 lipca 1854 roku w Świebodzinie i zmarł tutaj 1 kwietnia 1929 roku. Pochodził z rodziny o typowych dla tego śląskiego miasta tradycjach sukienniczych. Ukończył w Świebodzinie szkołę miejską, a w latach 1871-1874 ewangelickie seminarium nauczycielskie w Neuzelle. Był najpierw na- uczycielem w Drezdenku, a następnie przez wiele lat, od 1878 roku, nauczycielem historii i geografii w średniej szkole dla dziewcząt w Świebodzinie1. 1 Szerzej zob. M. Nowacki, Gustav Zerndt – historyk ziemi świebodzińskiej, „Nadwarciański Rocznik Historyczno-Archiwalny” 13, 2006, s. 263. 6 Wstęp Gustav Zerndt stale, poza pracą zawodową, przejawiał wielką pasję poznawania najbliższych okolic i gromadzenia pamiątek przeszłości. Działał m.in. aktywnie na rzecz propagowania wiedzy o regionie jako przewodniczący miejscowego Związku Krajoznawczego. Zgromadzone przez niego zbiory historyczne stały się podstawą do zorganizowania w 1903 roku pod jego kierunkiem pierwszego muzeum miej- skiego2. Po uporządkowaniu i reorganizacji w 1925 roku, prowadził je aż do swojej śmierci w 1929 roku. Jako opiekun tych zbiorów uzyskał w 1925 roku stanowisko archiwisty miejskiego3. W następnym roku nadano mu tytuł honorowego obywatela miasta, m.in. „w uznaniu [jego] zasług w dziedzinie historycznych badań dziejów ojczystych”, a z nominacji władz rejencji został społecznym opiekunem zabytków dawnego powiatu świebodzińskiego. Wielkim wyróżnieniem dla jego osiągnięć było zorganizowanie w Świebodzinie w 1928 roku zjazdu przedstawicieli 25 muzeów Brandenburgii. Uczczono potem jego pamięć także tablicą pamiątkową w muzeum i przemianowaniem nazwy jednej z ulic w mieście na Gustav-Zerndt-Straße4. 1.2. Twórczość historyczna Gustava Zerndta Pierwsze prace historyczne G. Zerndta związane były z jego zainteresowaniami krajoznawczymi i miały raczej charakter popularyzatorski. Widać to na przykładzie „Zarysu historii regionalnej powiatu sulechowsko-świebodzińskiego” (Abriss zur Heimatkunde des Kreises Züllichau-Schwiebus), wydanego po raz pierwszy w 1895 roku i potem kilkakrotnie wznawianego. Cenne jednak do dziś są w nim niektóre podstawowe dane, głównie z historii miejscowości obszaru świebodzińskiego. W podobnym nurcie należy umieścić jego artykuły w prasie lokalnej (Schwiebuser Tageblatt, Schwiebuser Stadt- und Landbote), zwłaszcza szczególnie istotne dodat- ki z lat 1904-1909 do Schwiebuser Intelligenzblatt w cyklu „Arkusze do historii regionalnej Świebodzina i okolic” (Blätter für Heimatkunde von Schwiebus und Umgegend). Wystąpił on również jako autor kilku szkiców w prestiżowej publikacji Die Provinz Brandenburg in Wort und Bild, zarówno w jej edycji z 1900 roku, jak i w wydaniu 2-tomowym z 1912 roku. Do popularnej wówczas tematyki legend i podań lokalnych nawiązują dwa jego zbiorki pt. Heimatklänge (1909, 1928), określone przez samego autora w podtytule jako przyczynki do historii powiatu świebodzińskiego. Po I wojnie światowej, w 1924 roku, G. Zerndt napisał sztukę teatralną „Dwaj Dubowie w Świebodzinie” (Die beiden Dubas in Swebyssen), która opowiadała 2 [R.] Rothe-Rimpler, Gustav Zerndt – Stadtarchivar und Ehrenbürger der Stadt Schwiebus, „Heimatkalender des Kreises Züllichau-Schwiebus auf das Jahr 1930”, Jg. 5, s. 31; G. Mirow, Zur Geschichte der brandenburgischen Heimatmuseen, „Brandenburgische Museumsblätter” Neue Folge (dalej: BM) Nr. 4, Februar 1927, s. 27 i 29. Ogólne omówienie podłoża kształtowania się ruchów regionalnych w ówczesnych Niemczech zob. R. Traba, Kraina tysiąca granic. Szkice o historii i pamięci, Olsztyn 2003, s. 223-230. 3 Schwiebus, BM Nr. 2, Dezember 1925, s. 14. 4 M. Nowacki, Gustav Zerndt, s. 264. Wstęp 7 o XIV-wiecznych początkach miasta. Jej kilkakrotne publiczne prezentacje w Świe- bodzinie spotkały się z wielkim zainteresowaniem i uznaniem5. W celach popula- ryzatorskich wydał on także zbiór humorystycznych opowiadań z dziejów powiatu w oryginalnej odmianie miejscowej gwary śląskiej (Woas där alde Voater Grieben därzählt!) oraz artykuł ogólny o Świebodzinie w pracy zbiorowej Ostmark (1927). W okresie powojennym G. Zerndt poświęcał już jednak większość swojego czasu pracy naukowej i muzealnej. Powstały dzięki temu fachowe artykuły, m.in. pierwszy interesujący o świebodzińskiej aptece ratuszowej. Potem, odkąd zaczął ukazywać się w 1926 roku lokalny „Kalendarz Ojczyźniany” (Heimatkalender des Kreises Züllichau-Schwiebus), kilka kolejnych: o przynależności okręgu świebodzińskiego do Brandenburgii w 1319 roku, o ucieczce mistrza joannitów F. v. Neumanna do Świebodzina, o lokalnej historii górnictwa węgla brunatnego, o zbiorach muzeum miejskiego, o funkcjach gospodarczych ratusza, o dziejach dóbr cysterek trzeb- nickich na terenie powiatu, o miejscowym winiarstwie oraz o dawnych miejskich przepisach porządkowych. Efektem pracy muzealnej było przygotowanie dwóch cennych przewodników (1925) – jednego po samym muzeum, drugiego natomiast po jego zbiorach. Największym niewątpliwie osiągnięciem naukowym G. Zerndta była jednak publikacja w latach 1909-1925 trzyczęściowej monografii miasta i dawnego powiatu świebodzińskiego w miejscowym wydawnictwie Carla Wagnera. 1.3. Monografia Świebodzina jako przykład piśmiennictwa regionalnego W monografii G. Zerndta został zaprezentowany tematycznie usystematyzowany zarys dziejów miasta i regionu świebodzińskiego w kontekście historii Europy Środkowej. Cele pracy określił autor w duchu tradycyjnego „umiłowania stron ojczystych”, m.in. na stronach końcowych (671-672), nie unikając przy tym ak- centów antypolskich. Pierwsza część wydana w 1909 roku obejmuje okres do 1526 roku, a kolejna, której publikację datuje się na rok 1911, została poświęcona historii miasta i okolic w czasie panowania habsburskiego w latach 1527-1740. Trzecia część, wydana zapewne w 1925 roku lub niewiele później, traktuje o dziejach Świebodzina i ówczesnym powiecie w latach 1741-18886. Autor zastosował zatem zasadę podziału okresów w dziejach miasta według dynastii rządzących Śląskiem lub czasu rządów