Rada Redakcyjna: Mira Czarnawska (Warszawa), Zbigniew Kaźmierczak (Białystok), Andrzej Kisielewski (Białystok), Jerzy Kopania (Białystok), Małgorzata Kowalska (Białystok), Dariusz Kubok (Katowice) Rada Naukowa: Adam Drozdek, PhD Associate Professor, Duquesne University, Pittsburgh, USA Anna Grzegorczyk, prof. dr hab., UAM w Poznaniu Vladim´ır Leˇsko, Prof. PhDr., Uniwersytet Pavla Jozefa Saf´arikaˇ w Koszycach, Słowacja Marek Maciejczak, prof. dr hab., Wydział Administracji i Nauk Społecznych, Politechnika Warszawska David Ost, Joseph DiGangi Professor of Political Science, Hobart and William Smith Colleges, Geneva, New York, USA Teresa Pękala, prof. dr hab., UMCS w Lublinie Tahir Ulu¸c, PhD Associate Professor, Necmettin Erbakan Universitesi¨ Ilahiyat˙ Fak¨ultesi (Wydział Teologii), Konya, Turcja Recenzenci tomu: prof. dr hab. Adam Grzeliński, dr hab. Przemysław Gut, prof. dr hab. Jerzy Kopania, dr hab. Tomasz Kupś (prof. UMK), dr hab. Tomasz Stegliński Redakcja: dr hab. Sławomir Raube (redaktor naczelny) dr Agata Rozumko, mgr Karol Więch (sekretarze) dr hab. Dariusz Kulesza, prof. UwB (redaktor językowy) dr Kirk Palmer (redaktor językowy, native speaker) Korekta: Zespół Projekt okładki i strony tytułowej: Tomasz Czarnawski Redakcja techniczna i skład: Stanisław Żukowski ADRES REDAKCJI: Uniwersytet w Białymstoku Plac Uniwersytecki 1 15-420 Białystok e-mail: [email protected] http://filologia.uwb.edu.pl/idea/idea.htm ISSN 0860–4487 c Copyright by Uniwersytet w Białymstoku, Białystok 2015 Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku 15–097 Białystok, ul. Marii Skłodowskiej-Curie 14, tel. 857457120 http://wydawnictwo.uwb.edu.pl, e-mail: [email protected] Druk i oprawa: „QUICK-DRUK” s.c., Łódź SPIS TREŚCI JULIUSZ DOMAŃSKI: Obecność nieobecnego ........................... 7 JERZY KOPANIA: O powodach irytacji Kartezjusza stanowiskiem Gas- sendiego ................................................... .... 11 STANISŁAW JANECZEK: Lumi`ere naturelle jako common sense w ujęciu Błażeja Pascala ................................................ 39 TOMASZ STEGLIŃSKI: Marin Cureau de La Chambre o naturze uczuć ludzkich, mechanizmach ich powstawania i ich znaczeniu w celu wyrażenia stanów duszy za pomocą mowy ciała ................. 55 MARIA NOWACKA: Jan Amos Komeński o powinnościach prozdrowot- nych ................................................... ........ 77 JOANNA USAKIEWICZ: Elena Lucrezia Cornaro Piscopia (1646–1684) – pierwsza kobieta philosophiae magistra et doctrix ............... 89 ARTUR BANASZKIEWICZ: Nisi ipse intellectus. Nie-redukcjonistyczna filozofia umysłu w Leibniza Nowych rozważaniach dotyczących rozumu ludzkiego ............................................... 101 HALINA ŚWIĘCZKOWSKA: O pewnych aspektach Leibnizjańskiej teorii umysłu ................................................... ..... 123 ALEKSANDRA HOROWSKA: Racjonalistyczne zasady filozofii politycz- nej G.W. Leibniza ............................................. 139 ADRIANNA SENCZYSZYN: Natura i struktura tożsamości osoby. Analiza problemu na przykładzie wybranych prac G.W. Leibniza ........ 165 ANNA SZYRWIŃSKA: Relacja między nauką o logicznych możliwościach a zasadą zachowania energii. Rola badań Huygensa i Leibniza dla nowożytnej refleksji nad wolnością woli ......................... 187 TOMASZ KUPŚ: Kant a Newton (z perspektywy Opus postumum) ....... 199 ZBIGNIEW PIETRZAK: Porządek przyrody a status wiedzy przyrodni- czej. O epistemologicznych konsekwencjach XVII-wiecznej wizji przyrody ożywionej ............................................ 217 DARIUSZ KUCHARSKI: Hobbesa krytyka metody eksperymentalnej Boyle’a ................................................... ..... 237 KRZYSZTOF WAWRZONKOWSKI: O wieloznaczności terminu „pojęcie” w filozofii Hobbesa ............................................. 251 KATARZYNA DOLIWA: Tomasza Hobbesa koncepcja prawa a współczes- ny „miękki” pozytywizm prawniczy ............................ 267 MARTA SZYMAŃSKA-LEWOSZEWSKA: Gdyby nie Grocjusz i Pufen- dorf. Echa XVII-wiecznej debaty o prawie naturalnym w Biernym posłuszeństwie (1712) George’a Berkeleya ....................... 281 AGNIESZKA SZCZAP: Patriarchalizm i paternalizm w angielskiej myśli filozoficznej XVII wieku. Rozważania Filmera, Hobbesa i Locke’a 301 STEFAN KONSTAŃCZAK: Stefana Pawlickiego (1839–1916) pierwsze pol- skie przekłady Medytacji Kartezjusza oraz Rozprawy o pierwszej metodzie ................................................... .... 311 IDEA – Studia nad strukturą i rozwojem pojęć filozoficznych XXVII/t.t. Białystok 2015 JULIUSZ DOMAŃSKI (Warszawa) OBECNOŚĆ NIEOBECNEGO* Moje relacje z filozofią XVII wieku są żałośnie ubogie, a nic w tym ubóstwie nie kwalifikuje mnie jako jej badacza. Cokolwiek miałem z nią wspólnego, były to albo amatorskie lektury bezinteresowne, albo prace usługowe, mianowicie garść przekładów drobnych pism łacińskich Leibniza i parę usług recenzyjnych, do któ- rych – podobnie jak do przekładów – upoważniały mnie głównie moje filologiczne kwalifikacje latynisty. Również ta moja wypowiedź – gościa, któremu uczyniono zaszczyt, zapraszając go na tę konferencję – będzie wypowiedzią amatora i aut- sajdera. W ostatnich latach myślałem trochę i pisałem trochę – w trybie właściwym nie tyle historykowi filozofii, ile filologowi-starożytnikowi i filologowi-neolatyniście – o losach spadku po starożytności od średniowiecza do naszych czasów. Próbo- wałem rozeznać te losy, stosując dwie denominacje, dwa pojęcia: użytkowników dziedzictwa antycznego i badaczy dziedzictwa antycznego. Tych pojęć nie dzieli wyraźna granica, tym bardziej nie dadzą się one traktować jako przeciwstawne. Użytkowanie implikuje uprzedniość jakiegoś poznania, poznanie jako wynik ba- dania u swych początków co najmniej dopuszcza i czyni możliwymi nadzieje na atrakcyjność i pożytek tego, co warto badać ze względu na jego taką czy inną aksjologiczną atrakcyjność. Ostatecznie te dwa pojęcia i te dwie kategorie nazew- nicze nie dadzą się ani zredukować do jednego wspólnego pojęcia nadrzędnego, ani radykalnie rozdzielić, także wtedy, kiedy spróbujemy przyjrzeć się im w bardziej * Jest to wystąpienie skierowane do uczestników XI Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej: Filozofia XVII wieku – jej źródła i kontynuacje (Białystok, 16–17 czerwca 2015 r.), której prof. dr hab. Juliusz Domański był gościem honorowym (przyp. red.). 8 JULIUSZ DOMAŃSKI z natury swej konkretnych procesach historycznych. Łatwo, owszem, skonstatu- jemy wtedy, że postawa użytkownicza wobec dziedzictwa antycznego z biegiem czasu słabła i zmniejszała swój zasięg, a postawa badawcza z biegiem czasu zasięg swój i swoją intensywność zwiększała i zyskiwała na sile, niemniej przeto i wtedy również widać, że się nie oddzielają od siebie wyraźnie, że się wzajemnie moty- wują. I że niełatwo jest wypatrzyć taki moment w dziejach, o którym moglibyśmy powiedzieć, że którejś z nich wyrzeczono się na korzyść drugiej całkowicie. Średniowiecze zachodnie, łacińskie, żyło spadkiem po starożytności, eksplo- atując go jako coś trwale obecnego i aktualnego, dostosowując go do swoich ak- tualnych potrzeb, adaptując i modyfikując, tracąc i uszczuplając dziedzictwo sta- rożytności, lecz też niejako go przymnażając falsyfikatami pisarskimi, a niekiedy też społeczno-instytucjonalnymi, które były równie swojskie jak starożytne au- tentyki. Średniowieczne renesanse – karoliński i ottoński, a w pewien specyficzny sposób jednak także przedłużenie tego drugiego na przełomie wieków XII i XIII w wielkiej scholastyce uniwersyteckiej, wyróżniające się odzyskaniem dla łaciń- skiego Zachodu całej spuścizny Arystotelesa – praktykowały podobne czynności użytkownicze, wśród tych czynności jednak, jak skłonny jestem sądzić, dominantą jest milczące uznawanie dziedzictwa antycznego za coś bezczasowego i zarazem, jak już zaznaczyłem, swojskiego, bo już we wcześniejszym etapie użytkowniczej re- cepcji wyselekcjonowanego i przyswojonego przez chrześcijańskich użytkowników starożytnych. Wielki renesans wieków XIV–XVI zmienił to, nie tylko intensyfi- kując odzyskiwanie i tym samym przymnażanie zasobów antycznego dziedzictwa przez umyślne, celowe poszukiwania i inne pozyskiwawcze zabiegi, ale też przez istotną modyfikację swojej użytkowniczej wobec niego postawy. W wyniku pierw- szego wzbogaciło się ono w zachodniej Europie o duże zasoby nie tylko nieznanych tu od starożytności pisarskich dzieł greckich, ale też o wydobyte z zapomnienia zasoby starożytnego piśmiennictwa łacińskiego; wystarczy przypomnieć zanikły od IX wieku poemat filozoficzny Lukrecjusza czy retoryczne dzieło Kwintyliana. Drugim czynnikiem zmiany była wzmożona przez sam upływ czasu świadomość dystansu czasowego wobec starożytności i wraz z nią rozeznawanie i likwidowanie użytkowniczych jej zniekształceń średniowiecznych, co restytuowało dziedzictwo antyczne w jego postaci autentycznej. Cały ten zespół nowych czynności był nie- wątpliwie skutkiem potrzeb nie użytkowniczych tylko, lecz przede wszystkim ba- dawczych, one jednak tamtych, użytkowniczych, bynajmniej nie przekreśliły, lecz tylko je zmodyfikowały. Dziedzictwo starożytne pozostało nadal cenną wartością, a oczyszczone z adaptacyjnych modyfikacji, nabrało jeszcze nowej atrakcyjności i zachęcało, aby je przyswoić jeszcze pełniej i użytkować w sposób doskonalszy, umiejętnie je naśladując, a to znaczy współzawodnicząc z nim. Użytkownicy-na- śladowcy-współzawodnicy z epoki wielkiego renesansu XIV–XVI wieku tworzyli jakby na nowo drugi świat antyczny i własny zarazem. Wyrażali go przede wszyst- OBECNOŚĆ NIEOBECNEGO 9 kim w piśmiennictwie łacińskim, ale ten sam świat antyczny chętnie odtwarzali