Dertig excellente door Henk Bouwmeester voorbeelden van stedelijke vernieuwing Heerlijke stad Voorwoord Doe er uw voordeel mee! In een groot aantal naoorlogse woonwijken lijken allerlei achter- standen en problemen elkaar negatief te versterken. Toch is het mogelijk om die neergaande ontwikkelingsspiraal om te buigen. Op tal van plaatsen weten bestuurders, sociaal-cultureel werkers, corporaties, ondernemers en betrokken bewoners, vaak roeiend tegen de stroom in, een vernieuwing in gang te zetten die er niet om liegt. Tijdens de bezoeken van Minister Dekker aan de 56 prioriteitswijken heb ik groot respect gekregen voor mensen die met verfrissende ideeën komen en de moed hebben om daar dikwijls gedurende een reeks van jaren hun nek voor uit te steken. Om dergelijke gewaagde initiatieven een steun in de rug te geven is in 2001 het InnovatieProgramma Stedelijke Vernieuwing (IPSV) ingezet. We wilden creativiteit genereren. Niet meer van hetzelf- de, maar nieuwe initiatieven, nieuwe samenwerkingsverbanden, een nieuwe aanpak en nieuw beleid. We waren op zoek naar durf om nieuwe wegen in te slaan. In sporttermen wilden we de kopgroep van innovaties een extra stimulans geven om daarmee ook het peloton van de stedelijke vernieuwing aan te zetten een tandje bij te schakelen. Die kopgroep hebben we gevonden. In vier wervingsrondes zijn vele honderden grote en kleine uitvoeringsprojecten, plannen en ideeën ingediend. Stuk voor stuk afgebakende projecten met een helder doel. Hieruit zijn de 160 meest voorbeeldwaardige projec- ten geselecteerd en daaraan is een bijdrage vanuit het IPSV toegekend. Dit corpus van 160 projecten is van onschatbare waarde. Niet alleen omdat het evenzoveel kristallisatiekernen van een betere stad vormen. De projecten leveren ook een niet aflatende stroom concrete praktijkervaringen op: tips, succes- factoren, valkuilen, kansen en knelpunten. Deze bron van kennis en inspiratie is voorlopig nog niet opgedroogd. De combinatie van uitvoering en kennisoverdracht verklaart het succes van het IPSV. Dat blijkt ook uit een evaluatie die onlangs is uitgevoerd. Een fors subsidieprogramma zorgt op veel plaatsen daadwerkelijk voor versnelling en verbetering van de stedelijke vernieuwing. En een gedegen kennis-, leer- en communicatie- programma buit de voorbeeldwerking uit via onder andere excursies, seminars, congressen, verspreiding van themabrochu- res, een uitgebreide internetsite, voortgangsgesprekken en een impulsteam als kennismakelaar. Het IPSV heeft daarmee ook zeker bijgedragen aan de voortgang in de 56 wijken. Het IPSV is na de wervingsronde van 2004 gestopt. Dat wil zeggen: de instroom van nieuwe projecten is gestopt. De projecten die we in stock hebben, blijven we volgen en de kennis die we eraan Heerlijke stad Voorwoord kunnen ontlenen, blijven we benutten. Toch zijn we er nog lang niet. De lokale partijen die de stedelijke vernieuwing willen versnellen, blijven de steun van de rijksoverheid verdienen. De lijn van het IPSV continuerend, is in de komende jaren opnieuw budget beschikbaar om de voortgang in de herstructurering te stimuleren, met name in de 56 prioriteitswijken. En ook de komende periode blijft het uitdragen van ervaringen via kennis- activiteiten en communicatie een belangrijk parallelprogramma. Op dit moment kijken we even terug naar de vele excellente voorbeelden van stedelijke vernieuwing die vier jaar IPSV heeft opgeleverd. Dertig parels worden in dit boek ter lering en inspiratie toegelicht. Doe er uw voordeel mee! Mw. mr. drs. A.W.H. Bertram de Directeur-Generaal Wonen Inhoudsopgave Inhoudsopgave Inleiding 06 CinecITy, verdere ontwikkeling Schiecentrale, Rotterdam 80 Wonen boven werken, Maastricht 82 Synthese 09 Bos en Lommerplein e.o., Amsterdam 84 Hotel Bosch, Arnhem 86 Omgevingskwaliteit 10 Kunststad, Amsterdam 88 Frank Bijdendijk: ‘Het hartmoet het weer van het 12 verstand winnen’ Versterking van de relatie sociaal-fysiek 90 Aanleg park Westergasfabriekterrein, Amsterdam 16 Annemiek Rijckenberg: ‘Investeren in een wijk 92 Samen investeren in een groeibriljant, Den Bosch 18 werkt alleen als je ook investeert in de mensen’ Transformatie westelijke Maasoever, Maastricht 20 Quality 4 Venlo, Venlo 96 Hutten-Noord en Hutten-Zuid, Ulft 22 Foyer Colijnstraat, Dordrecht 98 Internationale Bouwtentoonstelling Hoogvliet, Rotterdam 24 Overdie/Schermereiland, Alkmaar 100 Impuls August Allebéplein en investeren in mensen, 102 Versterking betrokkenheid bij de dagelijkse Amsterdam leefomgeving 26 Tarwewijk 1e fase: Dordtselaan en Mijnkintbuurt, 104 Henk van Schagen: ‘De aangrijpingspunten voor 28 Rotterdam vernieuwing zitten in het bestaande’ Particulieren vernieuwen Rustenburg Oostbroek zonder 32 Overzicht alle IPSV-projecten 106 sloop, Den Haag Kolonisten van de wijk, Deventer 34 IPSV-publicaties 119 Adoptiewijk FC Twente, Hengelo 36 Sportpark, sporteiland en trendpark, Utrecht 38 Colofon 120 Zorgvuldig ruimtegebruik en duurzaamheid 40 Theo Peters: ‘Al te zeer inzetten op kwantiteit is een 42 valkuil; het gaat om kwaliteit Drachtstervaartproject, Drachten 46 Integrale aanpak ondergrondse infrastructuur, Rotterdam 48 Vierhavensstrip, Rotterdam 50 Plan binnenheuvel, Tiel 52 Duurzaam watersysteem Potmarge, Leeuwarden 54 Vlamloze energie in Spoorwijk, Den Haag 56 Aanbieden van gevarieerde woonmilieus 58 Henk Westra: ‘Geef mensen de kans zelf vorm te geven 60 aan hun woonomstandigheden’ Biz’ Botuluyuz, Rotterdam 64 Collectief Particulier opdrachtgeverschap, Haarlem 66 Wenslauer flikt ‘t, Amsterdam 68 Particulier opdrachtgeverschap bij herstructurering, 70 Leiden Woonwerkcomplex de HBS, Den Haag 72 Fysieke condities voor economische versterking 74 Hans Stam: ‘Levendigheid is maakbaar’ 76 Inleiding 06 Inleiding Vernieuwing van de stad is een voortdurend proces. De gebouwde omgeving is immers aan veroudering onderhevig, terwijl de bewoners steeds andere en misschien wel hogere eisen stellen. Het oplossen van die discrepantie heet stedelijke vernieuwing. Het InnovatieProgramma Stedelijke Vernieuwing (IPSV) is bedoeld om dat proces te versnellen. Stadsvernieuwing en sociale vernieuwing Hoewel een voortdurend proces, is de stedelijke vernieuwing op de schaal zoals die zich nu voordoet, iets van de laatste decennia. Het begon 35 jaar geleden met wat toen stadsvernieuwing is gaan heten: vooroorlogse wijken, in de jaren na de oorlog nauwelijks onderhouden, werden op grote schaal vernieuwd. Tot medio jaren tachtig is met deze aanpak veel resultaat bereikt. De maakbaarheid van de stad bleek echter moeilijker dan gedacht. Het opknappen van een wijk bood nog geen uitkomst voor sociaal- economische problemen van de mensen die er woonden. Vooral de snel oplopende werkloosheid vroeg om aanvullend beleid. Om mensen met weinig kansen er bovenop te helpen, was meer nodig dan alleen fysieke maatregelen. En zo werd eind jaren tachtig de basis van het concept van sociaal-economische vernieuwing gelegd. Stedelijke vernieuwing Met de stedelijke vernieuwing die eind jaren negentig is ingezet, zijn de sociaal-economische en de fysieke pijler bijeen gebracht. Afstemming tussen beide componenten lijkt een voorwaarde voor succes te zijn. Lukt het niet die afstemming te bereiken, dan leidt dat tot vertraging of zelfs tot mislukking. Een goede match wordt bevorderd door plannen te maken die uitgaan van werkelijke behoeften en problemen van bewoners, door de betrokkenheid van bewoners te bevorderen en door in het proces de fysieke en sociaal-economische component steeds gelijk op te laten lopen. ISV en IPSV De rijksoverheid ondersteunt een gecoördineerde aanpak met het Investeringsbudget Stedelijke Vernieuwing (ISV) waarin de departementen van VROM, LNV en EZ participeren. Gezien de nog jonge geschiedenis van de stedelijke vernieuwing, valt er nog veel te leren over aanpak, organisatie en proces. Tien procent van het ISV-1-geld is daarom gereserveerd voor innovatieve ontwikkelin- gen. Met dit geld is van 2001 tot en met 2004 het InnovatiePro- gramma Stedelijke Vernieuwing (IPSV) uitgevoerd. Doel van het IPSV was een motor te zijn voor de stedelijke vernieuwing door innovaties te bevorderen waarmee een kwaliteitssprong mogelijk Heerlijke stad 07 is. Uiteindelijk kunnen daarmee het tempo en de effectiviteit van de stedelijke vernieuwing in volle omvang omhoog worden gebracht. Innovaties centraal Het IPSV-budget is beschikbaar gesteld aan projecten die iets nieuws laten zien: zowel ideeën, plannen, als concrete uitvoerings- projecten. In vier jaarlijkse rondes werd het budget verdeeld op basis van een kwalitatieve beoordeling van ingediende projecten. Innovatie is niet absoluut meetbaar: wat in de ene situatie nieuw of vernieuwend is, kan in een andere situatie gemeengoed zijn. In het IPSV is daarom in onderlinge vergelijking bepaald welke projecten beter zijn dan andere. De meest vernieuwende zijn op die manier boven komen drijven. Externe en ambtelijke deskun- digen maakten jaarlijks een onderlinge vergelijking waarna volgens een rangorde geld is toegekend tot het voor dat jaar beschikbare budget op was. De selectie en de toekenning van middelen is vastgesteld door de verantwoordelijke bewindslieden. Zes prestatievelden De leidraad voor het IPSV vormden de zes prestatievelden van het ISV. Hoge prestaties op deze gebieden zijn essentieel voor het succes van stedelijke vernieuwing: • Fysieke condities voor economische versterking • Het aanbod van gevarieerde woonmilieus • Omgevingskwaliteit • Versterking van de betrokkenheid bij de dagelijkse leefomgeving • Zorgvuldig ruimtegebruik • Duurzaamheid Projecten die voor het IPSV werden ingediend,