18 Wonen in 50 het verleden - van 20 Drenthe en 15 Groningen Bevordering van voldoende woongelegenheid is voorwerp van zorg der overheid Artikel 22 lid 2 Grondwet, 1982 Bert Bulder 2 inhoud © Bert Bulder, 2018 Foto omslag: Woningbouw in de wijk Angelso, Bouwvakkers bezig met de bouw. Vooraf – 11 Eindredactie: dr. E.A.M. Bulder, 1 Slechte woonomstandigheden en een ongezond leven Prof. dr. M.G.J. Duijvendak en A.J. de Boer. (1850-1902) – 13 Beeldredactie: drs. G.E.J. Bulder en Jolanda Jansen, Onderzoeksbureau Elles Bulder. 1.1 Huisvesting tot de Woningwet van 1902 – 13 1.2 Bevolkingsgroei en industrialisatie nopen tot woningbouw – 16 Uitgever: Onderzoeksbureau Elles Bulder, 1.3 De relatie tussen huisvesting en ziekte – 19 Scheemda 2018. 1.4 De eerste woningbouwverenigingen – 22 1.5 Een eerste onderzoek naar de ‘woningkwestie’ – 24 Ontwerp en opmaak: Marise Knegtmans 1.6 Sociale verschuivingen – 25 Druk: Drukkerij Van der Eems 1.7 Politieke, emancipatorische stromingen – 27 1.8 Een rol voor de overheid – 28 2 Volkshuisvesting wordt een publieke taak (1902-1945) – 31 Dank voor het kunnen documenteren van de geschiedenis van de volkshuisvesting in 2.1 Ontwikkelingen in Nederland 1902 - 1945 – 31 Drenthe en Groningen ben ik verschuldigd aan 2.1.1 De Woningwet en Gezondheidswet van 1902 – 31 veel mensen die hielpen bij de totstandkoming 2.1.1.1 Nadere uitwerking en invoering van de Woningwet – 33 van dit boek. Een paar wil ik met name 2.1.2 De Huurprijzenkwestie en sociale achterlijkheidstoeslag – 34 bedanken omdat ze me bijzonder hebben 2.1.3 Toegelaten verenigingen – 34 geholpen. Zonder anderen tekort te willen 2.1.4 Ontstaan van gemeentelijke woningbedrijven – 35 doen: dank Peter Kraan, gemeentearchivaris 2.1.5 De Nationale Woningraad – 35 van de gemeente Emmen; Taede Smedes, 2.1.6 De Eerste Wereldoorlog en het Interbellum – 36 gemeentearchivaris van de gemeente Midden- 2.1.7 Particulier initiatief tegenover ‘gemeenschapsbouw’ – 37 Groningen; Peter Zomer van de gemeente 2.1.8 Verlies van autonomie van de corporaties – 37 Stadskanaal; Jan Appeldorn van Lefier 2.1.9 De economische crisis van 1929 – 38 Stadskanaal en Hendrik Watermulder van Lefier 2.1.10 Dalende overheidsuitgaven, maar stijgende invloed – 39 Hoogezand. 2.1.11 De Tweede Wereldoorlog – 39 2.2 Ontwikkelingen in Groningen en Drenthe 1902 - 1945 – 41 isbn 978-90-9031044-2 2.2.1 Toegelaten woningbouwverenigingen in Groningen en Drenthe. – 41 nur 696 2.2.2 De stad Groningen – 41 2.2.2.1 Systematisch woningonderzoek – 41 2.2.2.2 Woningbouwvereniging Volkshuisvesting, Groningen – 42 2.2.2.3 De eerste complexen – 42 2.2.2.4 Toenemende woningnood en bouwactiviteit van De realisatie van dit boek is mogelijk dankzij gemeentewege – 44 4 5 | Slechte woonomstandigheden en een ongezond leven 2.2.2.5 Stichting Centraal Woningbeheer – 45 3 De wederopbouw: industrialisatie en bouwboom 2.2.2.6 Bevolkingsgroei maar leegstand in de jaren dertig – 46 (1945-1970) – 85 2.2.2.7 Tweede Wereldoorlog – 48 2.2.3 Hoogezand-Sappemeer – 49 3.1 De ontwikkelingen in Nederland tussen 1945 en 1970 – 86 2.2.3.1 Volksbelang Hoogezand-Sappemeer en de eerste projecten – 49 3.1.1 De ontwikkeling van de verzorgingsstaat – 86 2.2.3.2 Sociaaleconomische situatie – 53 3.1.2 Nieuwbouw – 87 2.2.3.3 Woningbouw in de jaren twintig – 53 3.1.3 De oude stadswijken – 88 2.2.3.4 Huurverhogingen, -achterstanden en een bouwstop – 54 3.1.4 Identiteitscrisis bij de woningbouwverenigingen – 90 2.2.3.5 Nieuwe bouwplannen – 55 3.1.5 Economische groei – 91 2.2.3.6 Hygiëne en de Hoogezandster wijkzuster – 56 3.1.6 Wijziging van de Woningwet – 91 2.2.3.7 Door de crisis – 56 3.2 De ontwikkelingen in Groningen en Drenthe tussen 1945 en 1970 – 93 2.2.3.8 De Tweede Wereldoorlog – 58 3.2.1 De stad Groningen – 93 2.2.4 Borger – 58 3.2.1.1 De Wederopbouw – 94 2.2.4.1 Stichting Borger Woningbouw – 59 3.2.1.2 Nieuwe bouwtechnieken – 96 2.2.4.2 Wind in de rug – 60 3.2.1.3 De nieuwe woonwijken – 97 2.2.4.3 Stagnatie in de bouw – 61 3.2.1.4 De jaren zestig – 98 2.2.4.4 Huuraanpassing – 63 3.2.2 Hoogezand-Sappemeer – 100 2.2.4.5 Herstructurering van de stichting – 63 3.2.2.1 Een voorzichtig begin – 100 2.2.4.6 Leegstand en schulden – 63 3.2.2.2 Economische bedrijvigheid – 102 2.2.4.7 Nieuwe bouwactiviteit – 65 3.2.2.3 Uitbreidingsplan 1957 – 104 2.2.5 Onstwedde en Stadskanaal – 67 3.2.2.4 Burgemeester Boekhoven en de jaren zestig – 104 2.2.5.1 Stichtingen ’Woningbouw van de gemeente Onstwedde’ en ‘Woning- 3.2.2.5 De wijken Gorecht – 107 bouw Mussel’ – 67 3.2.2.6 Een moeizaam slot aan de jaren zestig – 108 2.2.5.2 De eerste projecten – 68 3.2.3 Borger – 108 2.2.5.3 Sanering van verliezen – 70 3.2.3.1 Contingentering – 109 2.2.5.4 Er wordt weer gebouwd – 72 3.2.3.2 De jaren vijftig – 110 2.2.5.5 Tweede Wereldoorlog – 73 3.2.3.3 De jaren zestig – 114 2.2.6 Emmen – 74 3.2.4 Onstwedde en Stadskanaal – 116 2.2.6.1 Een zevental Woningbouwverenigingen in de gemeente Emmen – 74 3.2.4.1 Te druk om verslag te leggen – 116 2.2.6.2 De gemeente bouwt zelf – 77 3.2.4.2 Bedrijfsvestigingen van Beuving tot Philips – 118 2.2.6.3 Sociale en economische problemen – 78 3.2.4.3 De jaren zestig – 120 2.2.6.4 Emmer Centrale Woningbouw bouwt niet – 80 3.2.5 Emmen – 123 2.2.6.5 Er wordt weer gebouwd – 82 3.2.5.1 Industriële spreiding – 123 2.2.6.6 Tweede Wereldoorlog – 83 3.2.5.2 Bouwwoede – 126 3.2.5.3 Dorp of stad? – 129 3.2.5.4 De nieuwe wijken – 133 3.2.5.5 Woontevredenheid in de nieuwe wijken – 136 3.2.5.6 ecw eind jaren zestig. – 137 6 7 4 Professionalisering en huurders emancipatie 4.2.4.5 Nieuwbouw en renovatie in de jaren 80 – 190 (1970-1990) – 139 4.2.5 Emmen – 193 4.2.5.1 De sociale en economische achtergrond 1970 - 1990 – 193 4.1 De ontwikkelingen in Nederland tussen 1970 en 1990 – 139 4.2.5.2 Democratisering en huurdersparticipatie – 197 4.1.1 Huurdersemancipatie en professionalisering – 141 4.2.5.3 De verwevenheid van gemeente en e.c.w.. – 202 4.1.1.1 De eerste landelijke huurdersorganisaties – 141 4.2.5.4 Woningbouw in de jaren zeventig en tachtig – 205 4.1.2 Professionalisering van de corporaties – 142 4.1.3 Politiek en beleid – 142 5 Van uitvoeringsorganisatie van lokale overheid naar 4.1.3.1 De Nota’s Ruimtelijke Ordening – 142 autonome corporatie (1990-2009) – 213 4.1.3.2 Volkshuisvesting in de politiek – 142 4.1.4 De sociaaleconomische achtergrond – 148 5.1 De ontwikkelingen in Nederland 1990 - 2009 – 213 4.2 De ontwikkelingen in Drenthe en Groningen tussen 1970 en 1990 – 149 5.1.1 De Operatie Heerma – 213 4.2.1 De stad Groningen – 149 5.1.1.1 Verzelfstandiging van de corporaties – 213 4.2.1.1 Lewenborg – 150 5.1.1.2 De Brutering – 214 4.2.1.2 Democratisering en participatie – 152 5.1.2 De Woonbond – 215 4.2.1.3 Stedelijke herstructurering in de oudere complexen – 153 5.1.3 Het politieke landschap 1990 - 2009 – 217 4.2.1.4 De kraakbeweging en diverse projecten in de binnenstad – 157 5.1.4 De sociaaleconomische situatie 1990 - 2009 – 222 4.2.1.5 Vooruitblikkend naar de jaren negentig. – 160 5.1.5 De corporaties als sociale ondernemingen – 223 4.2.2 Hoogezand-Sappemeer – 160 5.1.5.1 Herstructurering van de naoorlogse wijken – 224 4.2.2.1 Gorecht II - West – 160 5.2 Ontwikkelingen in Groningen en Drenthe 1990 - 2009 – 225 4.2.2.2 Crisis bij Volksbelang – 163 5.2.1 De stad Groningen 1990-2009 – 225 4.2.2.3 De economische achtergrond – 164 5.2.1.1 ‘De stad vernieuwt’ – 225 4.2.2.4 Huurdersparticipatie – 166 5.2.1.2 Woonwensen – 226 4.2.2.5 Wijkverwarming – 167 5.2.1.3 Woningbouwvereniging Volkshuisvesting – 227 4.2.2.6 Veranderingen in de vraag naar woningen – 168 5.2.1.4 De Wijkvernieuwing – 233 4.2.2.7 Renovatie van het bestaande woningbezit – 169 5.2.1.5 Een nieuw millennium – 234 4.2.2.8 Nieuwbouw in de jaren 70 en 80 – 170 5.2.2 Hoogezand-Sappemeer 1990 - 2009 – 244 4.2.2.9 Verloedering en buurtbeheer – 174 5.2.2.1 Een tachtigjarige – 244 4.2.3 Borger – 177 5.2.2.2 Een nieuw millennium – 249 4.2.3.1 De economische en sociale ontwikkelingen – 177 5.2.3 Borger 1990-1998 – 253 4.2.3.2 Bouwen en beheren in de jaren 70 en 80 – 178 5.2.3.1 Wonen is meer dan een dak boven het hoofd – 253 4.2.3.3 Professionalisering, participatie en verzelfstandiging – 180 5.2.3.2 Overleg en samenwerking in de regio – 254 4.2.3.4 Problemen met de verhuurbaarheid en scheefgroei – 182 5.2.3.3 Bestuur, toezicht en huurdersparticipatie – 256 4.2.3.5 Naar de jaren negentig – 184 5.2.3.4 Richting fusie – 257 4.2.4 Stadskanaal – 184 5.2.4 Stadskanaal 1990-2001 – 258 4.2.4.1 De economische en sociale achtergrond 1970 - 1990 – 184 5.2.4.1 De woningmarkt in Stadskanaal – 258 4.2.4.2 Huurdersparticipatie – 185 5.2.4.2 Huurdersparticipatie en wijkvernieuwing – 260 4.2.4.3 Sanering, renovatie en nieuwbouw in de jaren 70 – 186 5.2.4.3 Samenwerken – 263 4.2.4.4 Directie op non-actief – 189 5.2.5 Emmen, Borger en Stadskanaal 1990 - 2009 – 266 5.2.5.1 Emmen 1990 – 1998 Strategisch voorraadbeleid – 267 5.2.5.2 Emmen Revisited – 269 8 9 vooraf 5.2.5.3 Wooncom – 271 5.2.5.4 Maatschappelijk rendement – 272 5.2.5.5 Bouwlust – 274 5.2.5.6 Op weg naar de fusie tot Lefier – 276 Ab Haak nam in april 2014 afscheid als voorzitter van het Noordelijk Overleg Lefier en Huurdersfederatie Zuidoost-Drenthe, na een heel 6 Op zoek naar nieuw evenwicht (2009-2015) – 281 leven in dienst van het huurdersbelang, landelijk en regionaal.