Dodatek: płyta DVD • Program: Siła bezsilnych NR 1–2 (108–109) – „Ogień” styczeń–luty • Film: My, Ogniowe dzieci 2010 BIULETYNBIULETYN INSTYTUTUINSTYTUTU PAMIĘCIPAMIĘCI NARODOWEJNARODOWEJ PODHALE numer indeksu 374431 nakład 10000 egz. cena 8 zł (w tym 0% VAT) ODDZIAŁY IPN ADRESY I TELEFONY BIAŁYSTOK ul. Warsz ta towa 1a, 15-637 Białystok tel. (0-85) 664 57 03 GDAŃSK ul. Witomińska 19, 81-311 Gdynia tel. (0-58) 660 67 00 KATOWICE ul. Kilińskiego 9, 40-061 Katowice tel. (0-32) 609 98 40 KRAKÓW ul. Reformacka 3, 31-012 Kraków tel. (0-12) 421 11 00 LUBLIN ul. Szewska 2, 20-086 Lublin tel. (0-81) 536 34 01 ŁÓDŹ ul. Orzeszkowej 31/35, 91-479 Łódź tel. (0-42) 616 27 45 POZNAŃ ul. Rolna 45a, 61-487 Poznań tel. (0-61) 835 69 00 RZESZÓW ul. Słowackiego 18, 35-060 Rzeszów tel. (0-17) 860 60 18 SZCZECIN ul. K. Janickiego 30, 71-270 Szczecin tel. (0-91) 484 98 00 WARSZAWA ul. Chłodna 51, 00-867 Warszawa tel. (0-22) 526 19 20 WROCŁAW ul. Sołtysowicka 21a, 51-168 Wrocław tel. (0-71) 326 76 00 BIULETYN INSTYTUTU PAMIĘCI NARODOWEJ Kolegium: Jan Żaryn – przewodniczący, Marek Gałęzowski, Łukasz Kamiński, Kazimierz Krajewski, Agnieszka Łuczak Filip Musiał, Barbara Polak, Jan M. Ruman, Norbert Wójtowicz Redaguje zespół: Jan M. Ruman – redaktor naczelny (tel. 0-22 431-83-74), [email protected] Barbara Polak – zastępca redaktora naczelnego (tel. 0-22 431-83-75), [email protected] Andrzej Sujka – sekretarz redakcji (tel. 0-22 431-83-39), [email protected] Piotr Życieński – fotograf (tel. 0-22 431-83-95), [email protected] sekretariat – Maria Wiśniewska (tel. 0-22 431-83-47), [email protected] Projekt grafi czny: Krzysztof Findziński; redakcja techniczna: Andrzej Broniak; łamanie: Tomasz Ginter; korekta: Beata Stadryniak-Saracyn Adres redakcji: ul. Hrubieszowska 6a, Warszawa Adres do korespondencji: ul. Towarowa 28, 00-839 Warszawa www.ipn.gov.pl Druk: Legra Sp. z o.o., ul. Rybitwy 15, 30-716 Kraków BIULETYN INSTYTUTU PAMIĘCI NARODOWEJ NR 1–2 (108–109) STYCZEŃ–LUTY 2010 SPIS TREŚCI ROZMOWY BIULETYNU Niepodległość pod wierchami Z Maciejem Korkuciem i Wojciechem Szatkowskim rozmawia Dawid Golik .............................................................................. 3 KOMENTARZE HISTORYCZNE Teodor Gąsiorowski – Podhale w planach niemieckiego okupanta ........................................................................... 20 Maciej Korkuć – Słowacki udział w wojnie. Okupacja polskiego Spiszu i Orawy ..................................................... 24 Maciej Korkuć – Konfederacja Tatrzańska. Góralska odpowiedź na „krzeptowszczyznę” .................................... 31 Dawid Golik – „Przyjaciel” spod Tatr............................................................. 39 Maciej Korkuć – Zgrupowanie „Ognia” .......................................................... 46 Michał Wenklar – Na fl ankach Podhala. Trudny powrót Spiszu i Orawy do Polski po II wojnie światowej .. 56 Ks. Józef Marecki – Działania bezpieki wobec zakonów na Podhalu ....... 63 Filip Musiał – Szefowie zakopiańskiej bezpieki w latach 1957–1975 .... 68 Monika Komaniecka – Inwigilacja Krzysztofa W. ........................................... 74 Maria Nowosadko – Podhalańskie oazy: przestrzeń wolności ................... 80 Jarosław Szarek – Zakopane solidarne z „Solidarnością” .......................... 87 Mateusz Szpytma – „Solidarność” Rolników Indywidualnych na Podhalu, Spiszu i Orawie w latach 1980–1981 ............................ 93 Łucja Marek – „Trza w cłeku duha utrzimać” ............................................. 102 Filip Musiał – Kontrola nowosądeckiej sieci agenturalnej w styczniu 1989 roku ............................................................................. 112 SYLWETKI Marek Gałęzowski – Senator z Podhala ......................................................... 120 Wojciech Szatkowski – Bronisław Czech (1908–1944). Człowiek wielu pasji... ........................................................................... 127 Dawid Golik – Adam Stabrawa „Borowy” .................................................. 137 Zdzisław Życieński – Wyżej niż Tatry. Taternicy-lotnicy w czasie II wojny światowej ................................. 142 Dawid Golik, Filip Musiał – Maluczko i skończy się ścieżka zarośnięta cierniem… .............................................................. 152 Maciej Korkuć – „Mietek” – rabczański kurier Zrzeszenia WiN ............. 163 Cecylia Kuta – Paksowiec z Podhala. Włodzimierz Wnuk (1915–1992) ......................................................... 167 Marcin Kasprzycki – „Typ wybitnie wrogi w stosunku do obecnej rzeczywistości”. Józef Bieniek (1911–2002) ............... 176 Jarosław Szarek – Taksówka do wolności. Zdzisław Ignacok (1935–2006) ........................................................... 183 PAMIĘĆ Jerzy Kirszak – Szlakiem Generała Sosnkowskiego ................................... 189 Dawid Golik – „Podhale w ogniu” ................................................................ 198 RECENZJE Leszek Żebrowski – Narodowa konspiracja na Podlasiu 1939–1952 ...... 202 WYDARZENIA ............................................................................................. 204 Na okładce: str. I – Tatry; str. IV – Figura Matki Bożej Ludzimierskiej; fot. Piotr Życieński. NIEPODLEGŁOŚĆ ROZ MO POD WIERCHAMI WY BIU Z MACIEJEM KORKUCIEM I WOJCIECHEM SZATKOWSKIM ROZMAWIA DAWID GOLIK LE Fot. P. Życieński P. Fot. Dawid Golik – Podhale i Zakopane kojarzy się zwykle TY ze sportami zimowymi i wycieczkami w góry. Bardzo NU często zapomina się o tradycjach niepodległościowych tego regionu, które przecież dotyczą nie tylko okresu okupacji niemieckiej czy postaci Józefa Kurasia „Og- nia”, ale sięgają także wcześniejszych wieków. Maciej Korkuć – Na począt- ku XX w. Zakopane oraz całe Podhale to była Galicja cza- su autonomii, Galicja czasu swobód obywatelskich i naro- dowych, które się nie mieści- ły w głowie mieszkańcom zaboru pruskiego czy rosyjskiego. Myślę nie tylko o przyzwyczajeniu do publicznego i uroczy- stego świętowania rocznic Konstytucji 3 maja, ale też o Po- wstaniu Chochołowskim, bądź co bądź skierowanym prze- ciw Austriakom. To pokazuje klimat, w jakim kilka pokoleń Podhalańczyków dojrzewało. Jeżeli mówimy o tym, że wielką wartością dwudziestolecia międzywojennego było pokolenie Życieński P. Fot. Polski niepodległej, które urodziło się i dojrzało w atmosferze wolności, to w przypadku Podhala i całej Galicji mamy ponad siedemdziesiąt lat wolności, które ukształtowały kilka pokoleń – licząc od 1867 do 1939 r. (warto sobie uświadomić, że to mniej więcej tyle, ile trwała cała historia ZSRS). I to oddziaływało na ludzi tu mieszkających. Łączyło się ze specyfi ką charakteru chłopskiej ludności samego Podhala, zawsze dumnej, przyzwyczajonej do tradycji wolności, nierzadko powołującej Fot. P. Życieński P. Fot. się w sporach z administracją na królewskie przywileje z epoki przedrozbiorowej. Wojciech Szatkowski – Żeby zrozumieć historię Zakopa- nego w XX w., przynajmniej tę okresu międzywojennego, to trzeba się cofnąć do wieku XIX, bo wtedy właśnie Zako- pane stało się tą miejscowością, do której się jeździło „do Tatrów”, jak pisał Walery Eljasz Radzikowski w swoich prze- wodnikach, w pierwszym wydaniu z 1870 r. Inteligencja pol- ska w pewnym sensie szukała takiego miejsca, gdzie czułaby się dobrze, gdzie te macki zaborcze byłyby osłabione, i ta- kim miejscem z pewnością stało się Zakopane. Tym bardziej 3 że przyjeżdżano tu głównie po to, żeby pójść w Tatry, które były „wolności ołtarzami”, miej- scem, gdzie się odpoczywało, gdzie się chodziło „na szałas”, żeby skosztować oscypka, żętycy, żeby wynająć przewodnika góralskiego czy dowiedzieć się, jaka będzie danego dnia pogoda. Dlatego też w XIX w. został stworzony mit Zakopanego, legenda Zakopanego, miejscowości, która bardzo szybko przekształciła się dzięki turystom z prymitywnej wioski, gdzie życie się toczyło wedle pór roku, w „stacyję klimatyczną”, czyli takie miejsce, gdzie się odpoczywało. Z czasem pojawiły się tutaj wszelkie wygody, bo powstały pierwsze pen- sjonaty i restauracje. Często ludzie, którzy tu przyjeżdżali, nieśli w sobie skondensowany ła- dunek patriotyzmu i chęci pracy społecznej dla dobra ogólnego. Było to widoczne choćby w pięknej postaci dr. Tytusa Chałubińskiego, który ratował ludzi podczas epidemii cholery jesienią 1873 r. i który rozpropagował „wycieczki bez programu” w Tatry i przyczynił się do ROZMOWY BIULETYNU powstania zawodu przewodnika górskiego. Górale stali się wtedy wziętymi przewodnikami tatrzańskimi albo tzw. chłopami pod torbę, czyli po prostu tragarzami. Mamy w zbiorach Muzeum Tatrzańskiego laskę turystyczną Chałubińskiego. Nawet ona jest świadectwem jego patriotyzmu, bo jedna część laski to ostrze ciupagi góralskiej, a z drugiej strony mamy głowę orła – symbol niepodległej Polski. Zakopane, a za nim całe Podhale, zmieniło się, zostało odkryte przez Chałubińskiego i jego pokolenie. Powstała wtedy legenda „góral- szczyzny”. D.G. – Nie sposób nie wspomnieć tu o góralu, który stał się symbolem Zakopane- go – pochodzącym z Kościeliska Janie Krzeptowskim „Sabale”, towarzyszu podha- lańskich wypraw zarówno samego Chałubińskiego, jak i Stanisława Witkiewicza. „Sabała” – znakomity przewodnik górski i gawędziarz, był także uczestnikiem Po- wstania Chochołowskiego i pamięć o tym wydarzeniu przekazywał w swoich opo- wieściach zakopiańskim „gościom” oraz kolejnym pokoleniom górali. M.K. – Tutaj być chłopem, góralem – to zawsze brzmiało dumnie. I tego nie zmienił nawet komunizm. Osobiście się z tym spotkałem