Czasopismo humanistyczne Rocznik XXVII • 2020 • nr 3 (71) „Niepodległość i Pamięć” Czasopismo humanistyczne 2020 © copyright by Muzeum Niepodległości w Warszawie Rada naukowa prof. dr hab. Wiesław Caban (Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach), prof. dr hab. Małgorzata Dajnowicz (Uniwersytet w Białymstoku), dr hab. Michał Drożdż, prof. UPJPII (Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie), ks. prof. dr hab. Waldemar Graczyk (Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie), dr hab. Arkadiusz Indrasz- czyk (Uniwersytet Przyrodniczo-Humanistyczny w Siedlcach), prof. dr hab. Jarosław Kita (Uniwersytet Łódzki), prof. dr hab. Jacek Knopek (Uniwersytet Mikołaja Kopernika w To- runiu), dr hab. Marek Władysław Kolasa, prof. UP (Uniwersytet Pedagogiczny im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie), dr hab. Radosław Lolo, prof. AFiB (Akademia Finansów i Biznesu Vistula, fi lia w Pułtusku), prof. dr Henryk Malewski (Stowarzyszenie Naukowców Polskich Litwy), dr hab. Janusz Mierzwa, prof. UJ (Uniwersytet Jagielloński w Krakowie), prof. dr hab. Krzysztof Mikulski (Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu), prof. dr hab. Stanisław Sławomir Nicieja (Uniwersytet Opolski), prof. dr hab. Beata K. Obsulewicz- Niewińska (Katolicki Uniwersytet Lubelski), prof. dr hab. Janusz Odziemkowski (Uniwer- sytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie), dr hab. Grzegorz Pełczyński, prof. UWr (Uniwersytet Wrocławski), prof. dr hab. Jan Wiktor Sienkiewicz (Uniwersytet Miko- łaja Kopernika w Toruniu), ks. prof. dr hab. Henryk Skorowski (Uniwersytet Kardynała Ste- fana Wyszyńskiego w Warszawie), prof. dr hab. Stanisław Sulowski (Uniwersytet Warszaw- ski), dr hab. Jacek Szczepański (Muzeum Historyczne w Legionowie), prof. dr hab. Janusz Szczepański (Akademia Finansów i Biznesu Vistula, fi lia w Pułtusku), prof. dr hab. Andrzej Szmyt (Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie), dr hab. Maciej Szymczyk (Muzeum Papiernictwa w Dusznikach-Zdroju), prof. dr hab. Zbigniew Wawer (Muzeum Łazienki Kró- lewskie w Warszawie), dr hab. Rafał Wiśniewski, prof. UKSW (Narodowe Centrum Kultury) Kolegium redakcji Krzysztof Bąkała (muzealnictwo), Paweł Bezak (historia wojskowości), Jan Engelgard (historia), Grażyna Fall (redaktor językowy), Małgorzata Izdebska-Młot (redaktor języ- kowy), dr hab. Zbigniew Judycki, prof. PUNO (biografistyka), dr Beata Michalec (Varsa- viana), Halina Murawska (bibliologia), Dorota Panowek (sekretarz redakcji), dr Tadeusz Skoczek (redaktor naczelny), dr Endre László Varga (członek kolegium), ks. dr Jerzy Zając (członek kolegium), dr hab. Jolanta Załęczny, prof. AFiB (zastępca redaktora naczelnego), Łukasz Żywek (źródła) Recenzenci naukowi dr Adam Buława (Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego), prof. dr hab. Adam Czesław Dobroński (Uniwersytet w Białymstoku), dr hab. Radosław Domke, prof. UZ (Uniwersytet Zielonogórski), prof. dr hab. Marian Marek Drozdowski (Polskie Towarzy- stwo Historyczne), doc. dr Olga Gorbaczewa (Białoruski Uniwersytet Państwowy w Miń- sku), dr Ewa Jaska (Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego), prof. dr hab. Helena Kra- sowska (Instytut Slawistyki Polskiej Akademii Nauk), dr hab. Jerzy Mazurek (Uniwersytet Warszawski), dr hab. Grzegorz Nieć (Uniwersytet Pedagogiczny im. Komisji Edukacji Naro- dowej w Krakowie), prof. dr hab. Henryk Żaliński (Uniwersytet Pedagogiczny im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie) ISSN 1427-1443 Spis treści Tadeusz Skoczek, Zachęta do czytania . 11 ARTYKUŁY Beata Michalec, Towarzystwa przyjaciół dzielnic Warszawy i ich rola w życiu społecznym Stolicy . 15 Janusz Gmitruk, Polskie Stronnictwo Ludowe „Wyzwolenie” – powstanie, działalność, myśl programowa niepodległościowej partii politycznej . 29 Łukasz Żywek, Droga Wiktora Thomméego do niepodległej Polski . 47 Jan Wiktor Sienkiewicz, Twarze i pejzaże. Tadeusz Wojnarski – z „nieludzkiej ziemi” do Szwajcarii . 79 Grzegorz Pełczyński, Michała Kryspina Pawlikowskiego rozważania na temat dziejów najnowszych . 101 MUZEALNICTWO. Materiały, sprawozdania, omówienia Krzysztof Siemianowski, O bogatej tradycji profesji muzealnika i świadomym podejściu do wyzwań współczesnego świata . 117 Bartłomiej Kłusek, Funkcjonowanie Muzeum Niepodległości online w okresie lockdownu instytucji kultury . 131 Łukasz Żywek, Zapalniki do butelek z benzyną z warszawskiego getta . 151 Izabela Mościcka, Plakat propagandowy z wojny polsko-bolszewickiej pt. „Józef Piłsudski” . 159 Michał Cieślak, „Bolszewicy w Płocku”. Propagandowa ulotka z wojny polsko-bolszewickiej 1920 roku w zbiorach Muzeum Niepodległości w Warszawie . 165 ŹRÓDŁA, RELACJE, WSPOMNIENIA Robert Hasselbusch, „Pamiętać będę do końca życia ich bohaterstwo” – wspomnienia lekarza Jerzego Hagmajera z okresu uwięzienia na Pawiaku, cz. II . 171 Paweł Bezak, Z legionowej kuchni . 197 Zbigniew Judycki, In Memoriam. Ks. Zenon kardynał Grocholewski (1939–2020) . 211 RECENZJE, NOTY, BIBLIOGRAFIE Stanisław Hadyna, Historia i patriotyzm w dziedzictwie Bitwy Warszawskiej 1920 roku (Bitwa Warszawska 1920: dzieła sztuki – fotografi e – odezwy. Album pod red. Tadeusza Skoczka) . 220 Jan Engelgard, Początki polskiej dyplomacji, przełomowy rok 1919 [Polskie Dokumenty Dyplomatyczne 1919 (czerwiec–grudzień), red. Sławomir Dębski] . 227 Tadeusz Samborski, Lektury na czas pandemii. Książki, do których warto wracać (Robert Hasselbusch, Maria Ciesielska, Taniec wśród mieczów. Polski personel medyczny na Pawiaku w okresie okupacji niemieckiej 1939–1944; Witold Żarnowski, Raczej zginąć, niż zdradzić sprawę. Areszt śledczy gestapo w al. Szucha 25) . 233 Jerzy S. Kowalski, Powstanie z workiem na plecach (Teresa Sułowska- Bojarska, Codzienność. Sierpień, wrzesień 1944) . 242 Tadeusz Skoczek, Kobieta widzi inaczej (Agnieszka Cubała, Kobiety 44. Prawdziwe historie kobiet w powstańczej Warszawie) . 246 Ewelina Pilawa-Soroka, W trosce o żołnierzy Armii Krajowej. Informacja o treści Biuletynów „Miesięcznika Światowego Związku Żołnierzy AK” [„Miesięcznik Światowego Związku Żołnierzy AK. Biuletyn informacyjny”, nr 03 (357); nr 04 (358); nr 5 (359)] . 249 Teresa Kołakowska, Wypocznij na Mazowszu [„Warszawski Magazyn Ilustrowany Stolica”, nr 7–8/2020 (2338-2339)] . 253 Andrzej Nowak-Arczewski, Pochwaleni niech będą ornamentatorzy. Polemika z tekstem Marka Jedynaka „Jak nie pisać wojennych biografi i, nawet w formie reportażu” [„Niepodległość i Pamięć” 2019, nr 3 (67)]. 257 Nasi Autorzy . 265 Table of contents Tadeusz Skoczek, Encouragement to read . 11 ARTICLES Beata Michalec, Societies of friends of Warsaw’s districts and their contribution to the social life of the Capital . 15 Janusz Gmitruk, Polish People’s Party “Liberation”: establishment, activity and manifesto of a political party . 29 Łukasz Żywek, Wiktor Thommé’s road to independent Poland . 47 Jan Wiktor Sienkiewicz, Faces and landscapes. Tadeusz Wojnarski: from “inhuman land” to Switzerland . 79 Grzegorz Pełczyński, Refl ections of Michał Kryspin Pawlikowski on the most recent historical developments . 101 MUSEOLOGY. Materials, reports, studies Krzysztof Siemianowski, On the deeply rooted tradition of the museologist profession and the informed approach to nowadays’ challenges . 117 Bartłomiej Kłusek, Operation of the Museum of Independence during the lockdown of cultural institutions . 131 Łukasz Żywek, Incendiary bottle fuses from the Warsaw ghetto . 151 Izabela Mościcka, A propaganda poster from the period of the Polish- Bolshevik war entitled “Józef Piłsudski” . 159 Michał Cieślak, “Bolszewicy w Płocku” (Bolsheviks in Płock). A propaganda leafl et from the period of the 1920 Polish-Bolshevik war in the collection of the Museum of Independence in Warsaw . 165 SOURCES, ACCOUNTS, MEMORIES Robert Hasselbusch, “I shall remember their heroism until the end of my days”: memoirs of Jerzy Hagmajer, physician, from the period of his imprisonment in Pawiak. Part II . 171 Paweł Bezak, The Legions’ cuisine . 197 Zbigniew Judycki, In Memoriam. His Excellence Rev. Zenon Grocholewski (1939–2020) . 211 REVIEWS, NOTES, BIBLIOGRAPHIES Stanisław Hadyna, History and patriotism in the aftermath of the Battle of Warsaw 1920 (Battle of Warsaw 1920: works of art – photographs – calls to action. Album ed. by Tadeusz Skoczek) . 220 Jan Engelgard, Origins of Polish diplomacy, the breakthrough in 1919 [Polish Diplomatic Documents 1919 (June–December), ed. by Sławomir Dębski] . 227 Tadeusz Samborski, Readings for the time of the pandemic. The books worthy of rediscovery (Robert Hasselbusch, Maria Ciesielska, Dancing among the swords. Polish medical staff in the Pawiak prison during German occupation 1939–1944; Witold Żarnowski, Rather die than give up the fi ght. Gestapo detention unit at al. Szucha 25) . 233 Jerzy S. Kowalski, Uprising on the move (Teresa Sułowska-Bojarska, Everyday life. August, September 1944) . 242 Tadeusz Skoczek, Women see it diff erently (Agnieszka Cubała, Women 44. Fact-based stories of women in Warsaw during the uprising) . 246 Ewelina Pilawa-Soroka, Caring for the soldiers of the National Army. Information on the contens of the Bulletins of the “Monthly of the Global Association of the Soldiers of the National Army”. [“Miesięcznik Światowego Związku Żołnierzy Armii Krajowej. Biuletyn informacyjny”, No. 03 (357), No. 04 (358); No. 5 (359)] . 249 Teresa Kołakowska, Relax in Masovia [“Warszawski Magazyn Ilustrowany Stolica”, No. 7–8/2020 (2338-2339)] . 253 Andrzej Nowak-Arczewski, Praise the ornamentists. A polemics with the text by Marek Jedynak “How one should not write war biographies, even as a documentary” [“Niepodległość i Pamięć” 2019, No. 3 (67)] . 257 Our Authors . 265 Inhaltsverzeichnis