UvA-DARE (Digital Academic Repository) De geest in dit huis is liefderijk: het leven en De Werkplaats van Kees Boeke (1884-1966) Hooghiemstra, D.A. Publication date 2013 Link to publication Citation for published version (APA): Hooghiemstra, D. A. (2013). De geest in dit huis is liefderijk: het leven en De Werkplaats van Kees Boeke (1884-1966). General rights It is not permitted to download or to forward/distribute the text or part of it without the consent of the author(s) and/or copyright holder(s), other than for strictly personal, individual use, unless the work is under an open content license (like Creative Commons). Disclaimer/Complaints regulations If you believe that digital publication of certain material infringes any of your rights or (privacy) interests, please let the Library know, stating your reasons. In case of a legitimate complaint, the Library will make the material inaccessible and/or remove it from the website. Please Ask the Library: https://uba.uva.nl/en/contact, or a letter to: Library of the University of Amsterdam, Secretariat, Singel 425, 1012 WP Amsterdam, The Netherlands. You will be contacted as soon as possible. UvA-DARE is a service provided by the library of the University of Amsterdam (https://dare.uva.nl) Download date:27 Sep 2021 4. De eerste tien jaar van De Werkplaats Een ‘paedagogisch experiment’ Kees had altijd al gedacht dat zijn werk ‘uiteindelijk op opvoeding en onderwijs zou uitloopen’. Toch ontstond De Werkplaats volgens hem ‘feitelijk toevallig’.1 De nieuwe regel dat schoolgeld voortaan via de be- lasting geïnd werd, had hem in het najaar van 1926 gedwongen om zijn kinderen van school te halen. Voortaan kregen ze privéles van hun vroe- gere montessori-juf Mies van der Es, die tijdelijk in huis woonde bij Chy. Vanuit het tentenkamp liepen Helen, Emma, Paula en Julia dage- lijks naar haar toe. Toen Mies eind 1926 naar Soest verhuisde, nam Kees het lesgeven van haar over. Onderwijzen was niet zijn roeping, maar na alle fiasco’s in de volwassen wereld leek het werken met kinderen nog de enige manier om zijn ‘heilige’ doel te verwezenlijken. De mensen- gemeenschap die hij voor ogen had, moest van de grond af opgebouwd worden. In het voorjaar van 1927 kwam het bericht dat ‘een partij die niet nader genoemd wil worden’ bereid was om ‘een lokaaltje’ te bou- wen.2 Kort daarna onthulde Kees aan zijn moeder de naam van de gulle gever: Wilhelmina Bosman. Kees noemde dat voorjaar voor het eerst twee namen voor het schooltje: de ‘Werkplaats’ of de ‘leerplaats’.3 Aanvankelijk waren er maar vier kinderen: Helen, Emma, Paula en Julia, maar al snel sloot Chy’s dochter, Betty Kerdijk, zich aan en na enkele maanden kwam de dochter van Kees’ vriendin Ina Prins-Mac Donald, Sonja, er ook bij. Nadat Chy in de zomer van 1927 verhuisde naar een andere Bilthovense villa, De Drie Berken, werd het leerlin- genaantal verdubbeld en vanaf 1927 nam de school met twintig kinde- ren de hele benedenverdieping in beslag.4 Door een ‘eigenaardige samenloop’,5 zoals Kees het zelf noemde, stond hij plotseling voor de klas. Hij had vaak voordrachten gehouden over opvoeding. Maar de laatste jaren was hij vanwege zijn weigering om paspoort, trein of geld te gebruiken niet meer in staat geweest om confe- renties te bezoeken. Hij las bovendien zelden een boek en was op het ge- bied van didactiek een leek. Het was, in de woorden van Von der Dunk, ‘niet de opvoedkundige die De Werkplaats in het leven riep, het was De 146 De geest in dit huis is liefderijk; D. Hooghiemstra [PS] 2e proef pag 146 Werkplaats die, door toevallige omstandigheden ontstaan, de opvoed- kundige in ’t leven riep’.6 Op de eerste schooldag in het huis van Chy was er niet meer dan een ‘schrift en een pennenhouder’. ‘Daddy deed maar wat’, volgens zijn dochter Candia.7 Kees gaf toe ‘helemaal vergeten’ te zijn wat kinderen op de lagere school ‘eigenlijk leren’, en was bang dat hij een ‘een heel vak’ eenvoudig zou vergeten.8 Hij leende een paar programma’s van la- gere en middelbare scholen en legde de namen van de schoolvakken ‘op losse kaartjes’ voor zich. Hij voegde daar vakken aan toe die hem belang- rijk leken, en begon de kaartjes te rangschikken. Zo ontstond gaandeweg een indeling in ‘vakgroepen’ die correspondeerden met een ‘belangstel- lingssfeer’. Kees kapte ‘telkens zijn eigen weg door het struikgewas van het leven’.9 Dat was niet alleen een karaktertrek, maar ook een filosofi- sche overtuiging van hem. Niet de theorie, maar de daad was belangrijk. Kees leefde liever als Jezus zonder de Bijbel te kennen, dan als schrift- geleerde die bedelaars de deur wees. Het weggeven van Betty’s kapitaal was van deze ‘ideologie van de daad’, de verregaandste consequentie ge- weest. Voor zijn wereldbeschouwing had Kees nooit een naam gevonden, maar met zijn school, die hijzelf een ‘paedagogisch experiment’ noemde, kreeg hij de kans om te laten zien wat hij geloofde. Zijn ‘doenersfilosofie’ rechtvaardigde het feit dat hij als relatieve leek een school begon. Hier zou de theorie niet voor de praktijk gaan. Hier zou de spontane ont- dekking voorrang krijgen. Dit wás een spontane ontdekking. Een kind moest op school niet in een tevoren gekleide mal geperst worden, maar worden ‘geholpen om te worden wie hij is’.10 De praktijk had Kees altijd meer geboeid dan de theorie. Bij zijn po- ging om te promoveren in de natuurkunde was dat hem misschien wel opgebroken. ‘Handwerk’ deed niet onder voor ‘hoofdwerk’ en dat reke- nen in het reguliere onderwijs werd beschouwd als superieur aan bij- voorbeeld tekenen, was volgens Kees een ‘absurde fout in het denken’. Vuilnismannen waren voor de volksgezondheid net zo belangrijk als me- dici, en een pianoconcert was zonder pianobouwer niet mogelijk.11 Kees’ vader had hem van het belang van praktisch onderzoek ook doordrongen. Zonder empirische proefnemingen kwam de natuurwe- tenschap niet verder en zonder praktische toepassing was zij nutteloos. Voor het eigenaardige moest in het schoolcurriculum ruimte komen. Ook in de dagelijkse organisatie van de school moest de praktijk vóór het systeem gaan. Regels, vond Kees, moesten ‘achtergesteld’ worden ‘bij de gebleken behoeften’. Hij wilde wachten ‘tot een moeilijkheid was ont- staan’ alvorens maatregelen te treffen. Hij liet de zaken naar eigen zeg- 147 De geest in dit huis is liefderijk; D. Hooghiemstra [PS] 2e proef pag 147 gen soms expres uit de hand lopen, in de hoop dat de werkers dan zelf met een oplossing kwamen.12 Alles draaide op De Werkplaats om eigen verantwoordelijkheid: zowel bij het leren als bij het gebruiken van schoolmaterialen en het samenle- ven in de school. Kees liet huishoudelijke taken door de kinderen zelf verdelen. Had iemand een taak aanvaard, dan had hij als het ware een contract om die goed uit te voeren en betekende het verzaken ervan dat hij de gemeenschap in de steek liet. ‘Als de vloer niet geregeld het afge- sproken aantal keren per week met was geboend is, of de kamer is stoffig geworden, dan zal de gemeenschap dit gemerkt hebben en weigeren de- ze nalatigheid te laten passeren,’ aldus Kees. ‘Contrôle van de gemeen- schap op de enkeling’ noemde hij dit.13 Tijdens de wekelijkse bespre- king van werkers en medewerkers die Kees vanaf februari 1928 invoer- de, werd de uitvoering van de taken doorgenomen. Als de groep vond dat iemand zijn taak niet goed vervuld had, kreeg hij of zij deze net zo lang opnieuw toebedeeld tot iedereen tevreden was. Het opwinden van de klok en het luiden van de bel kwamen op 1 september 1928 in handen van werker Willy Wüst. Kleuter Daniël Boeke werd benoemd tot ‘prul- lenmandleger’ en Boeg Borgerhoff moest ‘zorgen voor het timmerge- reedschap’.14 Begin 1929 werd besloten om ’s middags voortaan samen een vegetarisch ‘warm hapje’ te koken.15 Leerlingen heetten ‘werkers’, leerkrachten ‘medewerkers’, en beiden tutoyeerden elkaar. Besluiten werden in onderling overleg genomen. In een tijd dat de leraar de status van heilige niet zo ver ontweek, was die opzet revolutionair. Maar orde was in Kees en Betty’s samenleving es- sentieel. Werkers werden opgeleid in vrijheid, maar tevens in ‘de kunst van gemeenschappelijk leven’.16 En die kunst was aan strenge, zij het met het blote oog niet altijd even zichtbare regels gebonden. Ieder individu, hoe klein ook, was verantwoordelijk voor het geheel. Dat medewerkers zich niet als autoriteit gedroegen, dat regels gaandeweg gemaakt werden en ook weer herroepen als dat nodig bleek, en dat de werkers vrij waren in de keuze van hun vakken, betekende niet dat ze maar wat aan kon- den rommelen. Niemand beval de kinderen aan het werk te gaan, maar de grondgedachte was wel dat de gemeenschap bezig moest zijn. ‘Een mensch heeft arbeid evenzeer noodig als lucht, water en voedsel,’ vond Kees. ‘Hij moet geregeld flink hard werken, wil hij gelukkig zijn.’17 Persoonlijke vrijheid was belangrijk, maar ondergeschikt aan verant- woordelijkheid voor de gemeenschap. Kinderen die schreeuwden, elkaar sloegen of niet hulpvaardig waren, overtraden geen regels maar schaad- den de gemeenschap. Het waren dan niet de medewerkers die hen be- straften, maar de zogenoemde bespreking van werkers en medewerkers 148 De geest in dit huis is liefderijk; D. Hooghiemstra [PS] 2e proef pag 148 samen, die de problemen aan de kaak stelde. Als werkers bij herhaling in de fout gingen, kwam dat aan de orde in de zogeheten ronde, waar geza- menlijk een oplossing gezocht werd. Cijfers bestonden niet. Werkers en medewerkers maakten samen een beoordeling. Maar dit maakte het uiteindelijke vonnis niet minder zwaar. Juist het feit dat de hele gemeenschap, die in het begin ook nog voor een groot deel uit familieleden bestond, zich over iemand uitsprak, kon hard aankomen.