RAPORT KRAJOWY O LEŚNYCH ZASOBACH GENOWYCH POLSKA Autorzy: mgr inż. Czesław Kozioł dr inż. Jan Matras Grudzień 2011 1 Spis treści DZIAŁ I: STRESZCZENIE......................................................................................................... 9 DZIAŁ II WPROWADZENIE DO CHARAKTERYSTYKI KRAJU I SEKTORA LEŚNEGO ........ 11 1. Położenie i warunki klimatyczne ........................................................................................ 11 2. Sektor leśny w Polsce ........................................................................................................ 13 2.1.Zmiany powierzchni leśnej w Polsce ......................................................................... 15 2.2. Struktura siedlisk ...................................................................................................... 18 2.3. Struktura wiekowa lasów Polski................................................................................ 21 2.4. Plantacje drzew szybko rosnących i uprawy monokulturowe .................................... 22 2.5. Leśny materiał rozmnożeniowy ................................................................................ 23 2.6. Zatrudnienie w sektorze leśnym ............................................................................... 23 2.7. Znaczenie lasów, produktów leśnych oraz usług na rynku wewnętrznym i zewnętrznym ................................................................................................................... 24 2.8. Organizacja sektora leśnego .................................................................................... 26 2.9. Lasy prywatne .......................................................................................................... 27 2.10. Rola leśnych zasobów genowych w realizacji bieżących oczekiwań na leśne produkty i usługi w Polsce ............................................................................................... 29 2.10.1. Funkcje lasów ..................................................................................................... 29 2.11. Przekształcenia w sektorze leśnym i czynniki determinujące te zmiany .................. 32 2.12. Przewidywane kierunki działań w sposobie prowadzeniu gospodarki leśnej w nadchodzącym dziesięcioleciu ........................................................................................ 34 2.13. Ograniczenia w prowadzeniu zrównoważonej gospodarki leśnej, w tym produkcyjności lasu ......................................................................................................... 34 2.14. Rola, jaką odegrają leśne zasoby genowe w najbliższym dziesięcioleciu w Polsce w odniesieniu do produktów leśnictwa i usług leśnych................................................... 36 DZIAŁ III: CZĘŚC GŁÓWNA RAPORTU ................................................................................. 37 Rozdział 1: Stan bieżący leśnych zasobów genowych ............................................................ 37 1. Zróżnicowanie wewnątrz i międzygatunkowe drzew leśnych ........................................... 37 1.1. Zmienność podstawowych gatunków drzew leśnych oszacowana na podstawie badań molekularnych ............................................................................................................ 38 1.2. Zróżnicowanie genetyczne populacji drzew leśnych w Polsce ...................................... 44 1.2.1. Populacyjna i rodowa zmienność cech hodowlanych podstawowych gatunków drzew leśnych ................................................................................................................. 45 2. Znaczenie leśnych zasobów genowych ............................................................................. 61 2.1. Zasoby drzewne Polski i gatunki drzew leśnych o największym znaczeniu gospodarczym ........................................................................................................................ 61 2 2.2. Rodzaj produkcji drzewnej i jej znaczenie ...................................................................... 63 2.3. Gatunki introdukowane w lasach .................................................................................... 65 2.4. Gatunki drzew będące w uprawie o znaczeniu środowiskotwórczym oraz gatunki chronione i zagrożone ............................................................................................................ 66 2.5. Znaczenie ekonomiczne, środowiskowe i społeczne gatunków drzew leśnych i produktów drzewnych ............................................................................................................. 68 2.6. Regionalizacja nasienna ................................................................................................. 68 2.7. Działania priorytetowe dla gospodarki leśnej ................................................................. 70 2.7.1. Przebudowa drzewostanów ................................................................................... 70 2.7.2. Restytucja jodły pospolitej (Abies alba Mill.) w Sudetach ....................................... 71 2.7.3. Program ochrony i restytucji cisa pospolitego (Taxus baccata L.) w Polsce.......... 73 2.7.4. Restytucja jarzębu brekinii Sorbus torminalis (L.) Crantz ....................................... 77 3. Czynniki wpływające na stan leśnych zasobów genowych w Polsce ............................... 77 3.1. Zagrożenia abiotyczne .................................................................................................... 78 3.2. Zagrożenia biotyczne ...................................................................................................... 81 3.2.1. Zagrożenia lasów przez owady ............................................................................. 81 3.2.2. Zagrożenie lasów przez grzybowe choroby infekcyjne .......................................... 90 3.2.3. Zwierzyna .............................................................................................................. 93 3.3. Zagrożenia antropogeniczne ........................................................................................... 94 3.3.1. Pożary lasów ......................................................................................................... 94 3.3.2. Zanieczyszczenia powietrza .................................................................................. 96 3.4. Zagrożenia trwałości lasu .............................................................................................. 104 3.5. Stan uszkodzenia lasów ................................................................................................ 106 4. Znaczenie głównych gatunków lasotwórczych w ostatnim okresie ................................. 111 5. Monitoring lasów i ocena poziomu erozji genetycznej leśnych zasobów genowych ...... 112 6. Potrzeby i priorytety na przyszłość .................................................................................. 113 6.1. Priorytety dla lepszego zrozumienia znaczenia leśnych zasobów genowych ............. 113 6.2. Poziom świadomości ekologicznej społeczeństwa....................................................... 115 6.2.1. Szkodnictwo leśne ............................................................................................... 115 6.2.2. Zaśmiecanie lasu ................................................................................................ 115 6.3. Konieczność działań legislacyjnych w zakresie skutecznej ochrony LZG ................... 115 Rozdział 2: Stan zachowania zasobów genowych In situ ...................................................... 115 1. Lasy w ochronie zasobów genowych ............................................................................... 115 1.1. Sieć Natura 2000 ........................................................................................................... 117 1.2. Różnorodność biologiczna Puszczy Białowieskiej ....................................................... 118 1.3. Ochrona zróżnicowania genetycznego lasów .............................................................. 122 3 1.3.1. Ochrona In situ leśnych zasobów genowych ....................................................... 122 1.3.2. Realizacja Programu ochrony leśnych zasobów genowych ................................. 124 2. Działania wspierające, przeciwności i priorytety na przyszłość ...................................... 126 2.1. Działania zmierzające do poprawy inwentaryzacji i badań leśnych zasobów genowych ............................................................................................................................. 126 2.2. Działania zmierzające do popierania zachowania leśnych zasobów genowych In situ131 2.3. Przeciwności i zagrożenia ochrony i zachowania zasobów genowych In situ ............. 131 2.4. Priorytety na przyszłość w ochronie zasobów genowych In situ .................................. 131 Rozdział 3: Stan zachowania leśnych zasobów genowych ex situ ........................................ 132 1.Ochrona leśnych zasobów genowych – ex situ ................................................................ 132 1.1. Rola banków genów ...................................................................................................... 132 1.2. Infrastruktura służąca zachowaniu zasobów genowych drzew leśnych w Polsce ....... 133 1.3. Rola i znaczenie ogrodów botanicznych i arboretów w Polsce ze szczególnym uwzględnieniem gatunków drzewiastych ............................................................................. 136 2. Przemieszczanie