Przegląd Archeologiczny, 1961, T. 13 R 35, s. 7-108 Dobromir Durczewski Skarby halsztackie z Wielkopolski Les dépôts hallstattiens en Grande-Pologne SPIS RZECZY celowość przechowywania pewnej ilości przed- Wstęp s. 7 — Materiały s. 10 — Analiza materiału miotów metalowych w ziemi. Ekonomiczna s. 79: I. Narzędzia s. 79; II. Oręż s. 81; III. Części celowość ukrycia skarbów w ziemi wiąże się uprzęży końskiej s. 82; IV. Naczynia brązowe s. 82; bezsprzecznie z samą wartością danego metalu V. Przybory odzieżowe s. 83; VI. Ozdoby s. 86; VII. Złom i surowiec s. 101. określonego w różnych formach zabytków, a zarazem wyjaśnia sens gromadzenia dobra tego typu, które jako stracony depozyt nie zo- WSTĘP stało podjęte przez ówczesnego właściciela z przyczyn od niego zapewne niezależnych, Omawiane skarby halsztackie, brązowe i że- a które miało wrócić jako pożądana wartość lazne, oraz znaleziska luźne z terenu Wielko- materialna w sferę ówczesnego życia gospodar- polski pochodzą przede wszystkim, administra- czego. Jeżeli przyjmiemy ten wniosek, musimy cyjnie biorąc, z obszaru województwa po- stwierdzić, że przynajmniej część zabytków znańskiego oraz z powiatu międzyrzeckiego spotykanych w skarbach stanowiła określoną w.woj. zielonogórskim, gdzie znaleziono jeden formę ekwiwalentu w stosunku do innych to- luźny zabytek. Do Wielkopolski zaliczyłem też warów, będąc zarazem pieniądzem przedmio- 2 powiaty woj. łódzkiego, mianowicie wieluń- towym 3. Takie rozumowanie wyjaśnia istotę ski 1 i sieradzki, tym bardziej że leżą one na powstawania skarbów złożonych z zabytków styku południowych obszarów Wielkopolski metalowych, które jako pieniądz przedmiotowy i grupy górnośląsko-małopolskiej kultury łu- stanowiły zasadniczy składnik przyczynowy życkiej. Również przy zbieraniu materiałów tezauryzacji4. Oczywiście w rozwoju środków uwzględniłem część ziemi kujawskiej, a więc powiaty: szubiński, żniński, inowrocławski, mo- 3 2 Zabytki metalowe brązowe i żelazne występujące gileński , bydgoski i aleksandrowski. W skarbach stanowiły określony miernik wartości W pracy niniejszej podałem zespoły przed- pieniądza przedmiotowego już z racji swojego two- rzywa. Z drugiej strony sam fakt użyteczności więk- miotów nazywanych tradycyjnie skarbami. szości różnych przedmiotów, w formie np. ozdób Słowo „skarb" będzie więc tutaj wykładnikiem czy narzędzi, nie powinien negować przypuszczenia, ilościowym pewnej grupy określonych jakościo- że zabytki te obok funkcji np. zdobniczej spełniały wo swoją funkcją zabytków. Takie rozumowa- rolę środków płatniczych. Wspomniana funkcja zdob- nicza pewnych zabytków, mogących być środkami nie nie wyjaśnia jednak swoistej treści nagro- płatniczymi, ulegała wraz z rozwojem tych środków madzenia różnych przedmiotów w jednym zasadniczej metamorfozie. Mianowicie zmieniała się miejscu. Zjawisko to wiązano często z zagu- treść użyteczności danego zabytku, gdyż przy zacho- bieniem towarów metalowych przez handlarza, waniu jego pierwotnej formy następowało wyelimi- nowanie cech typowo zdobniczych i wówczas okre- określając też przy tym i innych właścicieli ślona ozdoba stawała się tylko środkiem płatniczym, danych skarbów, jak np. odlewców. Zagadnie- w którym zasadniczą wartość spełniał metal. Zmiana nie, kto był właścicielem skarbów, niewątpliwie funkcji różnych ozdób lub narzędzi uwidocznia się ważne przy badaniu stosunków społecznych, czasami w zmianie kształtu, czy też wykonania przed- miotu. Zjawisko to jest do zaobserwowania i w na- n:e rozwiązuje samej definicji pojęcia „skarb". szym materiale, jak np. na niestarannie wykonanych Zasadniczym czynnikiem pozwalającym po- naszyjnikach posiadających czasami kształty niedo- prawnie interpretować powstanie skarbu mogą stosowane do funkcji czysto zdobniczej, dalej na b;/ć tylko czynniki gospodarcze, uzasadniające wyolbrzymionych kształtach szpil zakończonych spi- ralną główką. Oprócz ozdób typową funkcję środków płatniczych mógł spełniać surowiec brązowy, żelazny 1 J. Kostrzewski, Wielkopolska w pradzie- i cynowy w formie prętów, sztabek czy brył. jach, wyd. 3, Warszawa, Wrocław 1955, s. 158. 4S. Tabaczyński, Z dziejów pieniądza na zie- 2 W. H e n s e 1, Studia i materiały do osadnictwa miach Polski w okresie lateńskim i rzymskim, „Ar- Wielkopolski wczesnohistorycznej, Poznań 1950,t.1, s. 1. cheologia Polski", t. 2: 1958, z. 1, s. 39—47. • 8 Dobromir Durczewski Tom XIII płatniczych nasz pieniądz przedmiotowy stano- byłaby tu analiza metaloznawcza, która jednak wi dość wczesne stadium rozwojowe, w którym wówczas całkowicie spełniłaby swoje zadanie, dominującym pieniądzem są w części przed- gdyby objęła dużą ilość przedmiotów. Datując mioty mające jeszcze charakter typowo użyt- zabytki ze skarbów, opierałem się przede wszy- kowy, jak np. ozdoby, oraz takie, które powoli stkim na analogiach dość pewnie datowanych, ten charakter tracą, stając się prawdopodobnie w stosunku do których powtórna analiza chro- już tylko pieniądzem przedmiotowym 5. nologiczna nie była potrzebna. Potraktowałem Oprócz skarbów uwzględniłem też zabytki więc analizę chronologiczną niektórych przed- luźne, a więc takie, które występują osobno, miotów dość skrótowo. Obok chronologii danych bez innych towarzyszących im przedmiotów. zabytków starałem się też określić ich przyna- Zabytki te trzeba traktować podobnie jak skar- leżność kulturową oraz tereny, z których one by, a więc z punktu widzenia tezauryzacji. Jed- pochodzą. Jednakże określenie przynależności nakże do tego gatunku znalezisk trzeba podcho- kulturowej różnych przedmiotów, jak i ich dzić z dużą dozą ostrożności, gdyż część z nich pochodzenia będzie w pełni rozwiązane wów- może być przedmiotami zgubionymi przypad- czas, gdy będą one rozpatrywane nie tylko na kowo i moment tezauryzacji nie odgrywa tam podstawie samych materiałów, jakimi są skarby, żadnej roli. Z drugiej jednak strony nie należy ale na tle szerszym, jakim jest osadnictwo. Za- zapominać, że mogą to też być resztki zniszczo- miarem autora jest podanie przede wszystkim nego skarbu. Rozpatrując zagadnienie wartości materiału datowanego, dlatego też przynależ- skarbów jako środka płatniczego, zaliczyłem ność kulturowa nie jest ściśle uwzględniona, do nich pojedyncze znalezisko, jakim jest wia- gdyż stanowiąc osobne zagadnienie rozszerzyła- dro brązowe ze Słupcy, gdyż w porównaniu na by przewidziany zakres pracy. przykład z 3 ozdobami, stanowiącymi na pod- Podane przeze mnie materiały pochodzą prze- stawie samej tylko ilości skarb, może być ono ważnie ze zbiorów Muzeum Archeologicznego depozytem dużo wartościowszym od nich ze w Poznaniu. Ułatwiło mi to w dużej mierze względu choćby na wagę metalu brązowego. analizę formalną i chronologiczną poszczegól- Przy powstaniu niektórych skarbów należy się nych zabytków w zespołach. Nie wszystkie też liczyć z czynnikami kultowymi, które po- jednak skarby zachowały się. Część z nich za- wodowały gromadzenie zabytków w skarby pewne bezpowrotnie zaginęła, a inne znów na cele ofiarne. Stwierdzenie jednak takiej znajdują się w muzeach zagranicznych, co przy przyczyny powstania znaleziska gromadnego opisie poszczególnych skarbów mogło spowo- jest dosyć trudne, ze względu na brak w wielu dować pewne nieścisłości. Przy opisie niektórych wypadkach dość pewnych danych związanych skarbów korzystałem tylko z literatury, i to z miejscem samego odkrycia. Wspomniałem przede wszystkim wówczas, gdy miałem pew- powyżej, jak zarysowują mi się przyczyny po- ność, że określony zespół zabytków pochodzi wstania skarbów. Problem ten stanowi zresztą z okresu halsztackiego. Niekiedy jednak w lite- odrębne zagadnienie, w tej pracy nie omówio- raturze poza stwierdzeniem istnienia skarbu ne, na które jednak zwracam uwagę, gdyż in- ponoć halsztackiego lub podaniem ilości zabyt- terpretacja zebranego materiału od tej strony ków nic bliższego nie znajdujemy. Z tego też wydaje się być jak najbardziej konieczna powodu, być może, niektóre skarby halsztackie i celowa. w pracy tej zostały pominięte 7. Uwaga ta do- 8 Opisane skarby i luźne zabytki poddałem tyczy również zabytków luźnych . Przy zbie- analizie chronologicznej i częściowo kulturowej. raniu skarbów i luźnych zabytków uwzględniłem Materiały obejmują więc okres halsztacki (700 przede wszystkim te, które nie były związane bezpośrednio z osiedlami otwartymi lub obron- —400 przed n. e.), przy czym 2 skarby: z Łusz- 9 kowa, pow. kościański, i Biskupina, pow. żniń- nymi . Wyjątkiem jest tu skarb z osiedla ski, przypadają na przełom okresu halsztackie- w Biskupinie, którego charakter jak najbar- go i wczesnolateńskiego. Wszystkie przedmioty dziej odpowiada istocie tezauryzacji. Jednakże starałem się datować 'na podokresy Hallstattu, do zespołów zabytków w osiedlach trzeba pod- stosując metodę porównawczą, a więc analogię6. chodzić dość ostrożnie, gdyż w wielu wypadkach Przy datowaniu całego zespołu opierałem się momenty tezauryzacji w ogóle mogą nie wcho- na chronologii najmłodszego zabytku. Nie we dzić w rachubę. Niektóre przecież grupy za- wszystkich jednak przypadkach metoda porów- bytków, np. narzędzi, znalezione razem w osa- nawcza dała zadowalające rezultaty, tym bar- dziej że do niektórych zabytków w ogóle nie 7 Pominięto np. rzekomy skarb halsztacki z Gą- bina, pow. szubiński, wspomniany przez A. L i s- znalazłem analogii. Niewątpliwie wielką pomocą sauera w pracy pt. Die prähistorischen Denkmäler der Provinz Westpreussen, Leipzig 1887, s. 73, nr 34. 8 5 Tamże, s. 46 n. Por. K. H. Otto, Die sozialöko- M. Piaszykówna, Pradzieje miasta Pozna- nomischen Verhältnisse bei den Stämmen der Leu- nia, Poznań 1953, s. 55, 156, 261. Autorka