3DWURQDWKRQRURZ\ Adam Struzik (ZD0DOLQRZVND*UXSLęVND 0DUV]DãHN ²3U]HZRGQLF]ĈFD5DG\ :RMHZyG]WZD PVW:DUV]DZ\ 0D]RZLHFNLHJR prof. dr hab. Jacek Majchrowski 3UH]\GHQW.UDNRZD $QGU]HM3ãRQND 3UH]HV=DU]ĈGX=33 Organizatorzy 0X]HXP1LHSRGOHJãRĤFLZ:DUV]DZLHMHVWMHGQRVWNĈRUJDQL]DF\MQĈ 6DPRU]ĈGX:RMHZyG]WZD0D]RZLHFNLHJR 6$025=ć' ,QVW\WXW+LVWRULL 8QLZHUV\WHWX-DJLHOORęVNLHJR MECENASEM Patronat medialny 678/(&,(6$025=ć'8 KULTURY 678/(&,(6$025=ć'8 Partnerzy Stulecie samorządu pod redakcją naukową Janusza Mierzwy i Tadeusza Skoczka Warszawa 2019 RECENZENT Romuald Turkowski REDAKTOR TECHNICZNY Marzena Milewska Muzeum Niepodległości w Warszawie jest jednostką organizacyjną Samorządu Województwa Mazowieckiego MUZEUM NIEPODLEGŁOŚCI W WARSZAWIE al. Solidarności 62, 00-240 Warszawa, tel. 22 826 90 91 e-mail: [email protected] www.muzeumniepodleglosci.pl ISBN 978-83-65438-84-0 PRZYGOTOWANIE DO DRUKU FALL ul. Garczyńskiego 2, 31–524 Kraków www.fall.pl ISBN 978-83-66027-49-7 Nakład 200 egz. SPIS TRECI Wstęp . 5 MACIEJ WOJTACKI Ewolucja pozycji prawnoustrojowej samorządu terytorialnego w procesie zmian konstytucyjnych w II Rzeczypospolitej w świetle obecnego stanu badań Evolution of the legal and political position of a local government in the pro- cess of constitutional changes in the Second Republic of Poland in the light of the current state of research. 9 ARKADIUSZ INDRASZCZYK Samorząd w myśli politycznej ruchu ludowego. Refl eksje w stulecie samorządu w niepodległej Polsce Local government in the political thought of the people’s movement. Refl ec- tions on the 100th anniversary of self-government in independent Poland. 31 PIOTR CICHORACKI Czynnik polityczny w wyborach samorządowych na Polesiu (1926–1939) Political factor in local government elections in Polesie (1926–1939) . 41 JAKUB IRACH Odbicie postulatów obozu narodowego w polityce miejskiej Krakowa (od 1934 r.) Refl ection of the demands of the national camp in Kraków’s urban policy (since 1934). 55 MICHA MICHNIEWICZ Wybory gromadzkie w powiecie sanockim w latach 30. XX wieku Municipal elections in the Sanok county in the 1930s. 75 JOLANTA ZACZNY Funkcjonowanie samorządu lokalnego w II Rzeczypospolitej na przykładzie powiatu warszawskiego Functioning of local government in the Second Republic of Poland on the example of the Warsaw County . 93 3 SPIS TRE CI JANUSZ MIERZWA Samorząd terytorialny wobec niepokojów społecznych w Polsce niepodległej. Wybrane problemy Local government in the face of social unrest in independent Poland. Selected problems . .115 JAROSAW DURKA Samorząd terytorialny II Rzeczypospolitej wobec rozwoju infrastruktury oświa- towej (na przykładzie regionu częstochowskiego) – zarys problemu Actions of local authorities of the Second Polish Republic towards the develop- ment of educational infrastructure (on the example of the Częstochowa region) – outline of the problem . 129 MATEUSZ RADOMSKI Gospodarka budżetowa samorządu powiatowego II RP na przykładzie powiatu olkuskiego Budgetary economy of county self-government of the 2nd Republic of Poland on the example of the Olkusz county. 143 REMIGIUSZ KASPRZYCKI Obrońcy zwierząt w miastach międzywojennej Polski Animal Defenders in the Cities of Interwar Poland . 177 PIOTR RUCISKI Jan Emanuel Rozwadowski jako działacz Galicyjskiego Towarzystwa Gospo- darskiego (do 1914 roku) Jan Emanuel Rozwadowski as an activist Galician Farm Society (until 1914) . 199 MAREK BIAOKUR W cieniu wielkiej polityki. Obraz 100 lat samorządu terytorialnego w Polsce na gruncie współczesnej szkolnej edukacji historycznej.Casus podręczników do nauczania historii In the shadow of great politics. Picture of 100 years of local self-government in Poland on the basis of school historical education at schools. Casus of histo- ry textbooks . 221 GRZEGORZ NIE Rola państwa i społeczności lokalnych w budowie i funkcjonowaniu systemu bibliotecznego Czechosłowacji 1919–1939 The role of the state and local communities in the construction and functioning of the library system of Czechoslovakia 1919–1939. 245 Noty biografi czne . 267 WSTP ematyka dziejów samorządu w Polsce międzywojennej pojawiała się już w syntezach publikowanych przed 1939 r., jednakże do dziś jest to Tzagadnienie niecieszące się szczególną popularnością wśród badaczy1. Nie wchodząc bliżej w przyczyny tego stanu, zwrócić należy uwagę, że dobrą okazją do tego, by zastanowić się nad niektórymi aspektami funkcjonowa- nia międzywojennego samorządu, stanowiła konferencja z cyklu „Samorząd mecenasem kultury”, tym razem pod tytułem „Stulecie samorządu”. Na spo- tkaniu w Muzeum X Pawilonu Cytadeli Warszawskiej 9 października 2019 r. zebrało się kilkunastu badaczy z siedmiu ośrodków naukowych w Polsce, których powitali organizatorzy: dr Tadeusz Skoczek, dyrektor Muzeum Nie- podległości; dr Janusz Gmitruk, dyrektor Muzeum Historii Polskiego Ruchu Ludowego; oraz w imieniu prof. Sławomira Sprawskiego, dyrektora Instytu- tu Historii UJ – dr hab. Janusz Mierzwa, prof. Uniwersytetu Jagiellońskie- go. Konferencję otwierały wystąpienia dotyczące ustrojowo-politycznych aspektów funkcjonowania samorządu terytorialnego. Doktor Maciej Woj- tacki z Akademii Sztuki Wojennej zwrócił uwagę m.in. na problem defi ni- cji samorządu w koncepcjach międzywojennych teoretyków, ale także spe- cyfi kę periodyzacji właściwej dla tej problematyki. Z kolei prof. Arkadiusz Indraszczyk z Uniwersytetu Humanistyczno-Przyrodniczego w Siedlcach skupił się na znaczeniu problematyki samorządowej w myśli politycznej ru- chu ludowego w ujęciu szerokim, bo obejmującym okres od końca XIX do współczesności. Zagadnienie aspektów politycznych w odniesieniu do wybo- rów samorządowych na terenie województwa poleskiego po 1926 r. zostało przybliżone przez prof. Piotra Cichorackiego z Uniwersytetu Wrocławskie- 1 Np. A. Próchnik, Pierwsze piętnastolecie Polski niepodległej, Warszawa 1983, s. 361. 5 WST P go. Zwrócił on uwagę przede wszystkim na nasilające się zjawisko nadre- prezentacji osób narodowości polskiej w organach samorządowych, a także monopol sanacji na polskiej scenie politycznej. Ciekawym dla końca lat 30. zjawiskiem była, mimo antysemickiego zwrotu obozu rządowego, współpra- ca między Obozem Zjednoczenia Narodowego a środowiskami żydowskimi. Wątki antysemickie pojawiły się również w następnym wystąpieniu Jakuba Iracha z UJ, odnoszącym się do postulatów obozu narodowego w krakow- skiej radzie miejskiej w latach 30. XX wieku. Autor zwrócił uwagę na ewolu- cję koncepcji samorządu w myśli politycznej Narodowej Demokracji, a także wzrost wpływów nacjonalistycznych w krakowskiej radzie. Podobnego okre- su dotyczył również referat Michała Michniewicza z UJ. Odnosił się on jed- nak do zagadnienia wyborów gromadzkich w powiecie sanockim. Wystąpie- nie to wpisywało się w postulowane w ostatnich latach badania dotyczące funkcjonowania społeczeństwa Drugiej Rzeczypospolitej na tym najniższym poziomie. Autor zwrócił uwagę na zjawiska takie jak brak odpowiednich kandydatów, jak i udział kobiet w sprawowaniu funkcji sołtysów. W drugiej części rozważania dotyczyły przede wszystkim zagadnień spo- łeczno-gospodarczych. Reprezentująca Akademię Finansów i Bankowości Vistula fi lia w Pułtusku oraz Muzeum Niepodległości prof. Jolanta Załęcz- ny przybliżyła zebranym problem podstawowych wyzwań stojących przed samorządem powiatowym w międzywojennej Polsce, za podstawę usta- leń przyjmując sytuację w powiecie warszawskim. Następnie prof. Janusz Mierzwa z UJ odniósł się do problematyki zaangażowania organów samo- rządu terytorialnego w rozwiązywanie sporów i napięcia związane z niepo- kojami społecznymi. Ustalenia dr. Jarosława Durki z Uniwersytetu Opol- skiego koncentrowały się z kolei wokół zaangażowania samorządu gminnego i powiatowego w rozwój infrastruktury szkół na terenie regionu częstochow- skiego. Autor zwrócił uwagę na powoli rosnący odsetek dzieci wykonujących obowiązek szkolny, jak i występujące w oświacie doby Polski międzywojen- nej procesy (przekształcenia szkół prywatnych w państwowe, zamykanie szkół w okresie wielkiego kryzysu). W kończącym tę część konferencji wy- stąpieniu Mateusz Radomski z UJ dokonał przeglądu gospodarki budżeto- wej samorządu powiatowego na przykładzie powiatu olkuskiego (w ujęciu zarówno rzeczowym, jak i chronologicznym). Zwrócić jednak należy uwagę, że problem funkcjonowania samorządu terytorialnego w Drugiej Rzeczypospolitej to nie tylko zagadnienia, można by rzec, klasyczne, jak gospodarka samorządowa, polityka, wybory w samo- rządzie czy jego kształt ustrojowy. Na interesujące wątki związane z ochro- ną zwierząt w kontekście polityki miejskiej przed 1939 r. zwrócił uwagę dr Remigiusz Kasprzycki z Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie. Wskazał 6 WSTP istniejące w tym względzie dziedzictwo zaborów, partykularyzmy dzielnico- we, ale przede wszystkim rozwój organizacji opieki nad zwierzętami w do- bie Polski niepodległej. Do okresu poprzedzającego odzyskanie przez Polskę niepodległości odniósł się mgr Piotr Ruciński z Uniwersytetu Wrocławskie- go. Zwrócił uwagę, że pod pojęciem samorząd winniśmy rozumieć nie tyl- ko jego terytorialny aspekt, ale także zawodowy czy gospodarczy i w tym kontekście skupił się na działalności Jana E. Rozwadowskiego w organiza- cji samorządu rolniczego, jaką było Galicyjskie Towarzystwo Gospodarskie. Z kolei prof. Marek Białokur z UO dokonał analizy podręczników do historii z perspektywy zawartych w nich informacji dotyczących struktur admini- stracji państwowej i samorządowej w XX wieku. Wskazał na rażące w tym względzie dysproporcje między poszczególnymi podręcznikami, jak również znaczenie