Muz.,2013(54): 224-231 Rocznik, ISSN 0464-1086 data przyjęcia – 02.2013 data akceptacji – 03.2013 SKANSEN KOMUNISTYCZNEJ RZEŹBY POMNIKOWEJ W BUDAPESZCIE Marcin Markowski Na południowo-zachodnich obrzeżach Budapesztu, w XXII szego losu pomników powstałych w czasach poprzedniego dzielnicy, znajduje się osobliwe muzeum minionej epoki – ustroju. Rozgorzały one wkrótce po obaleniu na Węgrzech Memento Park. Obiekt ten został wybudowany niedługo komunizmu. W tym czasie we wszystkich krajach komuni- po upadku komunizmu na Węgrzech. W miejscu tym, na stycznych Europy Wschodniej nastąpiły przemiany politycz- małej przestrzeni, zostały zebrane i wyeksponowane mo- ne. Wówczas z przestrzeni publicznej w państwach wschod- numentalne rzeźby. Powstałe w różnych okresach rządów nioeuropejskich, będących w orbicie wpływów ZSRR od komunistycznych na Węgrzech przez lata znajdowały się 1945 r., masowo usuwano nazwy ulic i placów oraz pomni- na placach oraz innych terenach publicznych węgierskiej ki gloryfi kujące komunistycznych bohaterów. Na Węgrzech stolicy. W tym muzeum na wolnym powietrzu można obej- została rozwiązana par a komunistyczna, zmieniono nazwę rzeć 42 monumenty, które zostały usunięte z przestrzeni państwa, godło i hymn3. Wśród pomysłów w kwes i tego, publicznej Budapesztu podczas transformacji ustrojowej co zrobić ze znajdującymi się w Budapeszcie pomnikami, w Europie Wschodniej w latach 1989–1990. Znajdujący się dominowały dwa stanowiska. Jedni chcieli ich demontażu w Budapeszcie park pomników ma za zadanie przybliżać oraz wymazania z pamięci i przestrzeni publicznej bohate- ikonografi ę komunistyczną pokoleniom, które nie miały rów okresu w historii Węgier pomiędzy 1945 a 1989 r. po- z nią styczności1. przez przetopienie upamiętniających ich pomników. Dru- Dnia 5 grudnia 1991 r. Rada Stolicy (Fővárosi Közgyűlés) dzy optowali za pozostawieniem ich na swoich miejscach przyjęła wniosek Komisji Kultury, który zalecał utworzenie i traktowaniem jako swego rodzaju reliktów poprzedniego w Budapeszcie parku rzeźb. Na wiosnę 1992 r. rozpoczę- ustroju. W debacie pojawiały się również pytania o warto- ła pracę specjalna komisja, która 28 maja wybrała projekt ści artystyczne monumentów, ponieważ większość ludzi wi- do realizacji w granicach miasta. Kompleks zaprojektował działa w nich jedynie symbol tyranii i dominacji Związku Ra- węgierski architekt Ákos Eleőd (ur. 1961), który wygrał dzieckiego na Węgrzech. Ostatecznie postanowiono ocalić konkurs ogłoszony przez Radę Stolicy. Obiekt został otwar- pomniki i zebrać je na wolnej przestrzeni z dala od centrum ty 29 czerwca 1993 r. – w drugą rocznicę wycofania wojsk Budapesztu. W ten sposób powstał swego rodzaju skansen, radzieckich z Węgier. Dla zwiedzających park otwarto na gdzie znajduje się większość monumentów4 poświęconych jesieni tego roku, po przeprowadzeniu kilku drobnych prac bohaterom poprzedniego ustroju5. budowlanych2. Idea powstania tego swoistego muzeum na Cały kompleks jest usytuowany na wzgórzu i składa się wolnym powietrzu zrodziła się podczas debat na temat dal- z dwóch części oddzielonych od siebie drogą. Pierwsza, 224 MUZEALNICTWO 54 z zagranicy mniejsza część, wysunięta na północ, znajduje się na pla- wyborów oraz wycofania z Węgier wojsk radzieckich. Pod nie zbliżonym do trapezu, którego dłuższy bok przylega do parlamentem i na okolicznych ulicach zebrało się około 200 dzielącej Memento Park drogi. Większość tej części stanowi tys. osób domagających się przybycia Imre Nagya. Tysią- niewielki kwadratowy, wysypany żwirem plac. Równolegle, ce osób demonstrowało w innych miejscach węgierskiej po obu jego stronach ustawione są parterowe, drewniane stolicy, zwłaszcza pod pomnikiem Stalina i pod gmachem baraki. Wewnątrz nich w 2007 r. została otwarta wystawa węgierskiego radia. Wieczorem, tego samego dnia miał fotografi i poświęcona powstaniu węgierskiemu z 1956 r. miejsce symboliczny gest zerwania ze stalinizmem – de- oraz przemianom politycznym lat 1989–1990, zatytuło- monstranci obalili pomnik Stalina. Przewrócenie gigantycz- wana „Buty Stalina”. Znajduje się tu również małe kino, nej statuy nie było łatwym zadaniem. Zabrali się do tego gdzie wyświetlany jest trwający około 15 minut fi lm Życie wyposażeni w narzędzia hutnicy. Przez korpus pomnika szpiega. Film pokazuje działalność komunistycznych służb przerzucono liny, które następnie przymocowano do kilku bezpieczeństwa, zakładanie podsłuchów, rewizje domowe wielkich ciężarówek. Gdy kolos runął, pozostawiając na oraz inne metody stosowane przez węgierską służbę bez- piedestale parę spiżowych butów z cholewami, setki osób pieczeństwa. Informacje dotyczące treści prezentowanych wzięło udział w rozbijaniu na kawałki leżącego na ziemi po- na wystawie opisane są w języku węgierskim i angielskim. mnika12. Stojąca w Memento Park trybuna nie jest wierną Natomiast fi lm wyświetlany jest tylko w języku węgierskim kopią oryginału, lecz stanowi artystyczną kreację architek- z napisami w języku angielskim6. ta. Na postumencie znajduje się replika butów, jakie po- Krótszy bok trapezu zamyka rekonstrukcja, w skali 1:1, zostały na cokole z monumentalnego posągu sowieckiego trybuny dla węgierskich dygnitarzy, która w czasach istnie- przywódcy podczas wydarzeń z 23 października 1956 roku. nia Węgierskiej Republiki Ludowej stała w Budapeszcie na Zaprojektowana przez Eleőda replika trybuny jest swego Placu Bohaterów (ówczesny Plac Stalina)7. Komunistyczny rodzaju pomnikiem rewolucji węgierskiej roku 1956, gdyż ustrój polityczny na Węgrzech narzucił ludności kult jedno- zniszczenie przez demonstrantów pomnika Stalina uważa stki – Józefa Stalina. Ciągła gloryfi kacja jego osoby przeja- się za punkt zwrotny pokojowej manifestacji w rewolucję13. wiała się w nadawaniu imienia Stalina ulicom i fabrykom Wejście na trybunę jest dostępne dla zwiedzających. Z ta- oraz we wzniesieniu nadnaturalnej wielkości pomnika so- rasu rozciąga się widok na plac i baraki przed trybuną oraz wieckiego przywódcy. Oryginalna trybuna była cokołem na bramę wejściową do drugiej części parku. Zbudowana dla wysokiego na 8 m pomnika wodza i została otwarta z czerwonej cegły brama jest dominującym elementem ca- 1 maja 1953 roku8. W chwili obecnej trybuna jest niewy- łego kompleksu. Wejście do tej części zostało zbudowane kończonym obiektem, którego dominujący punkt stano- z cegły klinkierowej i przypomina fragment fasady klasycy- wi wystający ponad betonową masę trybuny, wyłożony stycznego budynku. Po obu stronach portalu znajdują się klinkierową cegłą podest z ustawioną na nim parą butów ściany ze stylizowanymi otworami okiennymi zwieńczony- z cholewami. Rekonstrukcja obiektu powstała w roku 2006 mi łukami. Z lewej strony ustawiony został odlany z brązu w związku z przypadającą wówczas 50. rocznicą rewolucji pomnik Lenina, który wykonał w 1965 r. węgierski rzeźbiarz na Węgrzech z 1956 roku9. Dnia 23 października 1956 r. uli- i medalier Pátzay Pál (1896–1979). Po przeciwnej stronie cami Budapesztu przeszła manifestacja, będąca wyrazem bramy, w stylizowanym otworze okiennym znajduje się solidarności Węgrów z polskimi reformatorami oraz w celu wykuty w granicie pomnik Marksa i Engelsa. Pomnik ten upublicznienia własnych żądań. Pod wieczór przekształci- wyrzeźbił w 1971 r. węgierski rzeźbiarz Segesdi György (ur. ła się ona w antykomunistyczne powstanie10. Mieszkańcy 1931). Pierwotnie ta kubizująca rzeźba znajdowała się w V węgierskiej stolicy wyszli na ulice, domagając się powrotu dzielnicy Budapesztu na Jászai Mari tér – skwerku przed Imre Nagya11 na stanowisko premiera, ogłoszenia wolnych głównym wejściem do budynku Węgierskiej Socjalistycznej 1. Buty Stalina – rekonstrukcja pomnika zniszczonego podczas rewolucji 2. Klasycyzująca brama do Memento Park z pomnikami Lenina oraz Marksa w 1956 i Engelsa 1. Stalin’s shoes – a reconstruc on of a monument destroyed during the 2. Classicising gate to Memento Park with statues of Lenin, Marx and Engels 1956 revolu on MUZEALNICTWO 54 225 3. Trabant 601 4. Fragment fryzu zdobiącego trybunę z Placu Bohaterów w Budapeszcie 3. Trabant 601 4. Fragment of a frieze decora ng the tribune in Heroes’ Square in Budapest Par i Robotniczej14. Znajdujące się w przestrzeni architek- fragmenty oryginalnego reliefu z trybuny z Placu Bohate- tury bramy postacie Marksa, Engelsa i Lenina – niczym trzy rów. Zdobiący pierwotnie trybunę fryz opowiadał historię fi lary myśli komunistycznej wprowadzają zwiedzającego do sowieckiego żołnierza, który zostawił swoją rodzinę, wziął środka tego muzeum minionej epoki. broń i heroicznie walczył, aż wyzwolił trzypokoleniową Wewnątrz parku, tuż za portalem klasycyzującej bramy węgierską rodzinę. Znajdujące się w parku pomniki są róż- znajdują się dwa parterowe budynki ustawione równole- nych rozmiarów – od małych brązowych lub kamiennych gle, tylnymi ścianami do siebie. Pomiędzy bramą a budyn- płyt, pierwotnie wmurowywanych w budynki, po wysokie kami znajduje się mały, wysypany żwirem plac, na którym na kilka metrów monumenty. Przykładem małego obiektu stoi niebieski trabant 601, do którego każdy może wsiąść. W pawilonie po prawej mieści się kasa oraz sklep z pamiąt- kami związanymi tematycznie z Memento Park15. Park nie jest dużym obiektem. Pomiędzy kolejnymi po- mnikami i tablicami prowadzą zwiedzającego szerokie, wy- sypane żwirem aleje. Ich plan jest symetryczny – tworzy go siedem okręgów, które widziane z lotu ptaka przypominają kształtem motyla. Zabrane z przestrzeni publicznej Buda- pesztu monumenty są wyeksponowane po zewnętrznych stronach kolistych alejek. Wewnętrzna przestrzeń jest ob- siana trawą. Jedynie wewnątrz