Wystawy Janusz Odrowąż-Pieniążek SKARBY POLSKIEJ KULTURY ZE ZBIORÓW BIBLIOTEKI POLSKIEJ W PARYŻU Wystawa „Skarby kultury polskiej ze zbiorów Biblio- demię Umiejętności w Krakowie i wreszcie po II woj- teki Polskiej w Paryżu”, prezentowana najpierw w Mu- nie światowej, kiedy aż do czerwca 1989 r. nie były zeum Literatury im. Adama Mickiewicza w Warszawie utrzymywane jakiekolwiek oficjalne kontakty z wła- (maj-lipiec 2004), a później w krakowskim Muzeum dzami PRL. Niemniej jednak, w ciągu tego niemal pół- Narodowym (wrzesień-listopad 2004) miała ogromne wiecza, służyła Biblioteka narodowi polskiemu, udo- znaczenie artystyczne i wymiar ważnego wydarzenia stępniając krajowym naukowcom i w ogóle odwiedza- historycznego. Po raz pierwszy bowiem skarby te – jącym Paryż Polakom zgromadzone tu wydawnictwa dzieła sztuki, dokumenty historyczne pierwszej wagi i dokumenty. Nie tylko zresztą udostępniając: pracow- i rękopisy najwybitniejszych twórców – eksponowane nicy naukowi z Polski zwracali się nierzadko do Biblio- były w tak wielkiej liczbie w Polsce, gdzie zresztą teki o odpisy czy fotokopie dokumentów, a nawet uprzednio poddane zostały gruntownej konserwacji. mikrofilmy większych zespołów, za które Biblioteka ze W skład ekspozycji weszło 200 eksponatów z zakresu swoich skromnych środków płaciła. Nie sposób nie malarstwa, rysunku, grafiki i rzeźby o niezwykłej war- wymienić tu nazwisk niezwykle zasłużonych dyrekto- tości. Stało to się możliwe po wielu zabiegach, może rów: Franciszka Pułaskiego i Czesława Chowańca oraz nie od razu po uzyskaniu przez Polskę niezawisłości, bibliotekarek Wandy Borkowskiej i Ireny Gałęzow- ale z tej właśnie przyczyny. Przed 1989 r. nie byłoby skiej. przecież możliwe, aby np. oryginał Aktu Sejmowego Zupełnie inaczej ukształtowały się stosunki Biblio- Detronizacji Cara Mikołaja I zapadły na posiedzeniu teki Polskiej po roku 1989. Krajowi uczeni i pisarze połączonych IZB dnia 25 stycznia 1831 r. w Warszawie zapraszani byli do wygłaszania w Bibliotece odczytów mógł do Warszawy powrócić. Jak wiadomo był on i odbywania spotkań, co w poprzedniej epoce nie było przez carskie władze, przez dziesiątki lat, bezskutecznie możliwe, choć na organizowanych w Bibliotece impre- poszukiwany, zaś Zarząd Biblioteki Polskiej na pewno zach Polacy z Kraju chętnie bywali. W roku 1989 nie wypożyczyłby go do Polski Ludowej. Zapewne wła- wspólnie obchodziliśmy 200. rocznicę urodzin Adama dza ludowa wolałaby takiego aktu publicznie nie wysta- Mickiewicza na międzynarodowej sesji w Collège de wiać, aby nie godzić w sojusze, skoro nawet wystawie- France, a zakończenie sesji odbyło się w Bibliotece Pol- nie Dziadów w taki sojusz ugodziło. skiej właśnie. Muzeum Literatury im. Adama Mickie- Od roku 1838 twórcy Biblioteki Polskiej w Paryżu: wicza często gościło dyrektora Biblioteki i prezesa Pol- książę Adam Czartoryski, Adam Mickiewicz, Julian skiego Towarzystwa Historyczno-Literackiego, nieżyją- Ursyn Niemcewicz, Karol Sienkiewicz i inni, którzy cego już Leszka Talkę, zaś w roku 2002 na sesji jubile- działali w Towarzystwie Historycznym i późniejszym uszowej poświęconej 50-leciu Muzeum Literatury refe- Towarzystwie Historyczno-Literackim, stworzyli nieja- raty wygłosili: Prezes Leszek Talko i obecny dyrektor ko testament ideowy i naukowy, odnoszący się do Biblioteki Polskiej i prezes Towarzystwa Historyczno- przyszłości Biblioteki. Miała być ona instytucją nauko- Literackiego, Kazimierz Piotr Lubicz-Zaleski, dzięki wą, która gromadzi źródła i pamiątki dające świadec- którego decyzji wystawa mogła być zrealizowana. two prawdzie historycznej o Polsce, rzeczywistości Sytuacja staje się normalna i skarby tej, największej polskiej, dbającej o niezależność polskiej myśli i kul- i najważniejszej, polskiej biblioteki na obczyźnie, ma- tury. Stąd Biblioteka Polska reprezentowała zawsze jącej bezpośrednią ciągłość z Wielką Emigracją nie- idee niezależności politycznej narodu polskiego w róż- podległościową wieku XIX i największymi nazwiskami nych epokach naszych dziejów. Najpierw w czasie tej Emigracji – Adamem Mickiewiczem, Fryderykiem zaborów, później w okresie międzywojennym, kiedy Chopinem czy Juliuszem Słowackim – choć przez istniały ożywione stosunki między Biblioteką Polską a kilka miesięcy służyły społeczeństwu polskiemu krajem, reprezentowanym oficjalnie przez Polską Aka- w Warszawie i Krakowie, a później już bez żadnych 102 MUZEALNICTWO Wystawy 1. Biblioteka Polska w Paryżu 1. Polish Library in Paris ograniczeń czasowych w wyremontowanym budynku Biblioteki przy Quai d’Orléans w Paryżu, gdzie jest ich miejsce. Historia Biblioteki Polskiej w Paryżu sięga czasów po powstaniu 1831 r., kiedy to do Francji przybyła fala polskich uchodźców: żołnierzy, generałów, polityków, pisarzy i artystów. Wkrótce zaczęły powstawać organi- zacje emigracyjne. Jednak coraz wyraźniej uświada- 2. Teodor Axentowicz, Portret Janiny Poznańskiej, olej, płótno miano sobie potrzebę utworzenia ośrodka, który gro- 2. Teodor Axentowicz, portrait of Janina Poznańska, oil on canvas madziłby pamiątki historyczne oraz dzieła sztuki pol- skiej. 24 listopada 1838 r. została powołana przez grupę uchodźców z Julianem Ursynem Niemcewiczem icznej, hojności polskich emigrantów oraz znacznej i Karolem Sienkiewiczem na czele Biblioteka Publicz- pomocy finansowej Władysława Zamoyskiego, w roku na Polska. W jej skład weszły zbiory Towarzystwa 1854 siedzibą Biblioteki stał się budynek przy Quai Pomocy Naukowej (zał. 1832), Towarzystwa Literac- d’Orléans 6, który jest nią do dnia dzisiejszego. kiego (zał. 1832), Wydziału Historycznego (zał. 1836) Od roku 1854 opiekę nad Biblioteką przejęło Towa- i Wydziału Statystycznego (zał. 1838). rzystwo Literacko-Historyczne (późniejsze Towarzy- Biblioteka stała się centrum polskiej kultury, do stwo Historyczno-Literackie). Pierwszym dyrektorem którego przekazywano cenne dary: książki, dokumen- Biblioteki został wybitny bibliofil, archiwista i znawca ty, rękopisy. Szybko powiększające się zbiory wymaga- starodruków Karol Sienkiewicz. Biblioteka stała się ły odpowiednich warunków przechowywania. Palącą duchowym centrum polskiej emigracji we Francji. To potrzebą stało się pozyskanie dla Biblioteki nowej sie- tu odbywały się najważniejsze zebrania emigracyjne, dziby. Odezwą Towarzystwa Historycznego do współ- tu wygłaszali wykłady politycy i poeci, stąd wyruszały ziomków, którą współredagował Adam Mickiewicz, patriotyczne pielgrzymki na cmentarz w Montmorency odwołano się do ofiarności rodaków i rozpisano skład- do grobów zmarłych na obczyźnie patriotów: gen. kę publiczną na ten cel. Dzięki, niekiedy wręcz hero- Karola Kniaziewicza i Juliana Ursyna Niemcewicza. MUZEALNICTWO 103 Wystawy Pod koniec XIX w. Biblioteka Polska została prze- kazana pod zarząd Polskiej Akademii Umiejętności w Krakowie. Przez wiele lat kierował nią Władysław Mickiewicz, najstarszy syn poety, który przekazał gromadzone przez lata pamiątki i rękopisy Adama Mickiewicza, tworząc w 1903 r. Muzeum Adama Mickiewicza. Ogromne zasługi położył w uporząd- kowaniu, a następnie zabezpieczaniu zbiorów Fran- ciszek Pułaski. Podczas drugiej wojny światowej udało się wywieźć z Paryża i ukryć najcenniejszą część zbiorów. Te, które pozostały w gmachu Biblio- teki zostały przejęte przez hitlerowców i wywiezione do Rzeszy. Odnalezione po wojnie w Niemczech, powróciły do Paryża via Biblioteka Narodowa w Warszawie. Część zbiorów odbyła drogę do Moskwy i stamtąd dotarła do Warszawy, stanowiąc 3. Władysław Ślewiński, Fioletowe Tatry, olej, płótno do dzisiaj depozyt w Muzeum Literatury im. Adama 3. Władysław Ślewiński, Tatra Mts in Mauve, oil on canvas Mickiewicza. Po wojnie ponownie pieczę nad Biblio- teką przejęło Towarzystwo Historyczno-Literackie, którego prezesami byli m.in. Kamil Gronkowski, książę wzbogacił kolekcję m.in. o numizmaty – ponad 1 000 Andrzej Poniatowski, Andrzej Folkierski, Leszek Talko. monet i medali. Zaprzyjaźniony z Polakami Charles de Z biegiem lat zbiory artystyczne powiększały się Montalembert ofiarował w 1869 r. zbiór rycin. Jak już głównie dzięki darom i zapisom testamentowym pol- wspomniałem, pamiątki mickiewiczowskie gromadzo- skiej emigracji. Legat Macieja Wodzińskiego z 1848 r. ne przez Władysława Mickiewicza stały się podstawą utworzonego w roku 1903 Muzeum Adama Mickiewi- cza, w tym Salonu Chopina. Po drugiej wojnie świato- wej, w wyniku polityki Towarzystwa Historyczno-Lite- rackiego, mającej na celu odtworzenie kolekcji po nie- mieckich grabieżach z czasów okupacji, na początku lat 50. wpłynęły: legat Kamila Gronkowskiego (kolek- cja 150 obrazów, rysunków – głównie XVII i XIX-wiecz- nych artystów francuskich oraz rzemiosła artystyczne- go i porcelany), prezentowany w tzw. Salonie Gron- kowskiego oraz zapis testamentowy rzeźbiarza i mala- rza Bolesława Biegasa, osiadłego we Francji na pocz. XX w., obejmujący oprócz jego własnych dzieł i doku- mentacji twórczości prace innych artystów, w tym Olgi Boznańskiej i Gustawa Gwozdeckiego. Dar ten stał się głównym trzonem, zaaranżowanej w 1994 r. galerii sztuki im. Bolesława Biegasa. W latach 70. wnuczki Teofila Kwiatkowskiego przekazały Bibliotece znaczny zbiór rysunków i kilka obrazów olejnych artysty. Kolej- nym darem był zespół prac graficznych Konstantego Brandla. Na początku lat 80. miało miejsce przekaza- nie spuścizny malarza Józefa Brodnickiego (ps. Geor- ges van Haardt), a w 1993 r. – dorobku Jana Ekierta. Dzieje gromadzenia kolekcji artystycznych Bibliote- ki Polskiej i Towarzystwa Historyczno-Literackiego 4. Olga Boznańska, Autoportret z paletą, olej, deska 4. Olga Boznańska, Self-portrait with Palette, oil