T.C. SAKARYA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST İTÜSÜ BURSA İLE İLG İLİ OSMANLI DEVR İ GÖRSEL BELGELER İNİN SANAT TAR İHİ AÇISINDAN DE ĞERLEND İRİLMES İ YÜKSEK L İSANS TEZ İ Nurten ÇALI ŞKAN Enstitü Anabilim Dalı : Sanat Tarihi Tez Danı şmanı: Doç. Dr. Candan NEML İOĞLU EYLÜL – 2010 BEYAN Bu tezin yazılmasında bilimsel ahlak kurallarına uyuldu ğunu, ba şkalarının eserlerinden yararlanılması durumunda bilimsel normlara uygun olarak atıfta bulunuldu ğunu, kullanılan verilerde herhangi bir tahrifat yapılmadı ğını, tezin herhangi bir kısmının bu üniversite veya ba şka bir üniversitenin tez çalı şması olarak sunulmadı ğını beyan ederim. Nurten ÇALI ŞKAN 24.09.2010 ÖNSÖZ Yüzyıllar boyunca ye şiller diyarı olarak anılan Bursa, pek çok sanat eserine konu olmu ştur. Bu sanat eserlerinin bir kısmı müzelerde ve özel koleksiyonlarda yer almaktadır. Bunların dı şında özgün örneklerine ula şılamayan eserler ise albümlerde, seyahatnamelerde ve süreli yayınlarda bulunmaktadır. Bursa’yı tanıtması hedeflenerek bir araya toplanan eserler “Bursa ile ilgili Osmanlı devri görsel belgelerinin sanat tarihi açısından de ğerlendirmesi” konusunu ara ştırmaya de ğer kılmı ştır. Bu çalı şmanın hazırlanmasında yardımlarını esirgemeyen danı şmanım Doç. Dr. Candan Nemlio ğlu’na te şekkürlerimi sunarım. Ayrıca, bu günlere ula şmamda emeklerini hiçbir zaman ödeyemeyece ğim aileme şükranlarımı sunar, çalı şmamı hazırlarken payla şımlarını esirgemeyerek destek olan, İstanbul ve Bursa’daki ö ğretmen arkada şlarıma da te şekkürlerimi ifade etmek isterim. Nurten ÇALI ŞKAN 24 Eylül 2010 İÇİNDEK İLER KISALTMALAR ........................................................................................................... iii RES İM L İSTES İ ............................................................................................................ iv HAR İTA L İSTESİ ......................................................................................................... xi ÖZET .............................................................................................................................. xii SUMMARY .................................................................................................................. xiii GİRİŞ ............................................................................................................................... 1 BÖLÜM 1: BURSA’NIN TAR İHÇES İ ......................................................................... 5 BÖLÜM 2: TEKN İKLER İNE GÖRE GRUPLANDIRILAN GÖRSEL MALZEMEN İN İNCELENMES İ .......................................................... 11 2.1. Kitap Tasvir Sanatı (Minyatür) .................................................................... 11 2.2. Suluboya ....................................................................................................... 14 2.3. Guvaj Boya .................................................................................................. 25 2.4. Sepya Boya .................................................................................................. 26 2.5. Ya ğlıboya ..................................................................................................... 27 2.6. Gravür .......................................................................................................... 29 2.7. Litografi (Ta ş Baskı) .................................................................................... 36 BÖLÜM 3: OSMANLI DÖNEM İ GÖRSEL BELGELER İNİN SANAT TAR İHİ AÇISINDAN DE ĞERLEND İRİLMES İ................................................ 43 3.1. Mimarlık Tarihi ............................................................................................ 43 3.2. Kent Dokusunun Geli şimi ............................................................................ 46 3.3. Sosyo-Kültürel Tarih ................................................................................... 47 BÖLÜM 4: KATALOG ................................................................................................ 50 4.1. Kitap Tasvir Sanatı (Minyatür) .................................................................... 50 4.2. Suluboya Tablolar ........................................................................................ 54 4.3. Guvaj Boya Tablolar .................................................................................... 98 4.4. Sepya Tablolar ............................................................................................ 104 i 4.5. Ya ğlıboya Tablolar ..................................................................................... 113 4.6. Gravür Eserler ............................................................................................ 135 4.7. Litografi Eserler (Ta ş Baskı) ...................................................................... 197 BÖLÜM 5: KAR ŞILA ŞTIRMA VE DE ĞERLEND İRME .................................... 275 5.1. Kar şıla ştırma ............................................................................................. 275 5.2. De ğerlendirme ............................................................................................ 277 SONUÇ ......................................................................................................................... 280 KAYNAKLAR ............................................................................................................ 283 EKLER ......................................................................................................................... 293 ÖZGEÇM İŞ ................................................................................................................. 308 ii KISALTMALAR L İSTES İ c. : Cild Çev. : Çeviren EBA. : Ecole Nationale des Beaux Arts Biblioteque Env. No. : Envanter No H. : Hicri Haz. : Hazırlayan İÜK T : İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi (T=Türkçe) km. : Kilometre m. : Metre M. : Miladi M.K.N.E. Bl. : Milli Kütüphane Nadir Eserler Bölümü M.Ö. : Miladdan Önce M.S. : Miladdan Sonra MSÜ : Mimar Sinan Üniversitesi Pl. : Plan s. : Sayfa TSMK A :Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi (A=III. Ahmed) t.y. : Tarihi Yok y. : Yaprak yy. : Yüzyıl iii RES İM L İSTES İ Resim 1 : Kazıklıderbend-Dikilita ş (Derbend-i Kazıklu–Dikilita ş) ....................... 50 Resim 2 : İznik Kalesi-Yeni şehir-Akbıyık (Kal’a-i İznik–Yeni şehir–Akbıyık) .... 52 Resim 3 : Bursa’da Osman Gazi Türbesi .............................................................. 54 Resim 4 : Orhan Gazi Türbesi–Bursa ..................................................................... 56 Resim 5 : Bursa’da Tophane’de Bey Sarayı Kapısı……. .................................... 58 Resim 6 : Pınarba şı Civarından Bursa’nın Görünü şü............................................. 60 Resim 7 : Emir Sultan Camii Civarından Bursa’nın Görünü şü ............................. 62 Resim 8 : Bursa Yıldırım Bayezid Camii ............................................................... 64 Resim 9 : Bursa’da Muradiye Semti ve Camii ....................................................... 66 Resim 10 : Muradiye Semtinden Bursa’nın Görünü şü............................................. 68 Resim 11 : Bursa Yakınlarında Çekirge (Köyü) Ve Kaplıcaları .............................. 70 Resim 12 : Bursa Yakınlarında Çekirge’de I. Murad Hüdâvendigâr Camii ............ 72 Resim 13 : Çekirge’de Bir Hanın Yanından Bursa Ovası’na Bakı ş ......................... 74 Resim 14 : Çelik Sulu Kaplıcaların Civarından Bursa’nın Görünü şü ...................... 75 Resim 15 : Apollonia’nın Görünü şü ........................................................................ 77 Resim 16 : Hayreddin Kapısı-İznik .......................................................................... 79 Resim 17 : İznik Yakınlarındaki Berberta ş Denilen Anıt ........................................ 81 Resim 18 : İznik Gölü’nün Do ğu Kıyısı.................................................................. 82 Resim 19 : Yeni şehir ................................................................................................ 83 Resim 20 : Kestel Köyü ve Yıkıntılar ...................................................................... 85 Resim 21 : Ye şil Türbe-Bursa (Mausoleum of Sultan Mehmed, Bursa) ................. 86 Resim 22 : İznik İstanbul Kapısı (Nicaea-Nıcée, La Porte D’ İstanbul) ................... 87 iv Resim 23 : Bursa İçkalesi-Bey Sarayı Kapısı (La Cıtadelle Interıeure A Bursa – La Porte De Bey Sarayı) ..................................................................... 89 Resim 24 : Bursa Hisarı-Saltanat Kapısı (Brousse Acropole, La Forteresse De Bursa-La Porte Du Sultanat) .................................................................. 91 Resim 25 : Bursa ...................................................................................................... 93 Resim 26 : Bursa’dan ............................................................................................... 95 Resim 27 : Şehr-i Bursa ............................................................................................ 98 Resim 28 :Bursa-Setba şı, Irgandı Köprüsü (Setba şı A Brousse, Le Pont D’ Irgandı) ................................................................................................. 100 Resim 29 : Bâli Bey Hanı (L’ Auberge De Bali Bey) ............................................. 102 Resim 30 : Bursa’da Üftade Mahallesi ................................................................... 104 Resim 31 : Hisar’ın Kaplıca Kapısı- Bursa ............................................................ 106 Resim 32 : İznik