T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYALBİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH (YAKINÇAĞ TARİHİ) ANABİLİMDALI İRAN-OSMANLI TİCARİ İLİŞKİLERİ (1900–1923) Doktora Tezi Masoumeh DAEİ Ankara-2011 T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYALBİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH (YAKINÇAĞ TARİHİ) ANABİLİMDALI İRAN-OSMANLI TİCARİ İLİŞKİLERİ (1900–1923) Doktora Tezi Masoumeh DAEİ Tez Danışmanı Prof. Dr. Hamiyet SEZER FEYZİOĞLU Ankara-2011 T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH (YAKINÇAĞ) ANABİLİM DALI OSMANLI_İRAN TİCARİ İLİŞKİLERİ (1900–1923) Doktora Tezi Tez Danışmanı: Tez Jürisi Üyeleri Adı ve Soyadı İmzası ………………………………………. …………………………………… ….......................................................... ………………………………….... ………………………………………. …………………………………… ………………………………………. ……………………………………. ……………………………………….. …………………………………….. ………………………………………. ……………………………………… Tez Sınavı Tarihi………………………………… TÜRKİYE CUMHURİYETİ ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ MÜDÜRLÜĞÜNE Bu belge ile,bu tezdeki bütün bilgilerin akademik kurallara ve etik davranış ilkelerine uygun olarak toplanıp sunulduğunu beyan ederim.Bu kural ve ilkelerin gereği olarak,çalışmada bana ait olmayan tüm veri,düşünce ve sonuçlar andığımı ve kaynağını gösterdiğimi ayrıca beyan ederim.(..…/..…/200…) Tezi Hazırlayan Öğrencinin Adı ve Soyadı Masoumeh DAEİ İÇİNDEKİLER KISALTMALAR ……………………………………………………………………V ÖNSÖZ ………………………………………………………………………………VI KONU VE KAYNAKLAR…………………………………………………………VII GİRİŞ…………………………………………………………………………………..1 BİRİNCİ BÖLÜM TRABZON-ERZURUM-TEBRİZ TİCARİ YOLUNDA RUS – OSMANLI REKABETİ 1.1. Trabzon-Erzurum-Tebriz Ticari Yolunda Ticaret ………………………………...14 1.2.Osmanlı ve Rusya Rekabetinin Başlaması ve İngiltere’nin Rolü………………….15 1.3.İran Ticaret ve Transit Yolu Değişiminin Gündeme Gelmesi……………………...17 1.4.İran Ticaretinin Rusya’ya Aktarılması……………………………………………..22 İKİNCİ BÖLÜM BAĞDAT VE BASRA YOLUNDA OSMANLI-İRAN TİCARİ İLİŞKİLERİ 2.1 Bağdat ve Basra Yolunda Osmanlı-İran Ticari İlişkileri…………………………...56 2.2.Bağdat ve Basra Arasında Dicle Nehrinde Gidiş Geliş Yapan Yolcuların Nakliye Ücreti………………………………………………………………...............................67 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM ERMENİ TÜCCARIN İRAN-OSMANLI TİCARETİNDEKİ ROLÜ 3.1. Ermeni Tüccarın İran Ticaretindeki Rolü…………………………………………71 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM OSMANLI VE İRAN ARASINDAKİ TİCARİ SORUNLAR 4.1. İran Tüccarının Osmanlı Devletinde Yaşadığı Sorunlar………………………….80 4.2. Osmanlı Tüccarının İran devletinde Yaşadığı Sorunlar…………………………..92 BEŞİNCİ BÖLÜM TİCARİ MUAMELAT VE İLGİLİ GÜMRÜK TARİFELERİ 5.1.Ticari Muamelat ve İlgili Gümrük Tarifeleri……………………………………....99 5.2. Tömbeki Muamelatı ve Tarifeleri………………………………………………..134 5.3. İran-Osmanlı Sanayi ve Ticaret Bankalarının ile Ticaret Odalarının Kuruluşu…147 ALTINCI BÖLÜM 1900 ve 1914 YILLARI ARASINDA İRAN TİCARETİNDEKİ DEĞİŞİKLİKLER 6.1. Ticaret Hacmi…………………………………………………………………….149 6.2. Ticaretin Yapısı ve Verileri………………………………………………………152 6.3. İran ile Osmanlı arasında Eşya Mübadelesi……………………………………...153 6.4. İran’dan Osmanlı Devleti’ne İhracat…………………………………………….155 II 6.5. Yıllık İhracat Verileri………………………………………………………........175 6.6. İthalat………………………………………………………………………….....177 6.6.1. Tebriz Şehbenderi Ahmed Enver Efendi’nin 1908 Tarihli Raporu…………….179 6.6.2.Buşehr Şehbenderi Nebil Ziya Efendi’nin 1908 Tarihli Raporu………………..180 6.6.3.Hoy, Salmas Şehbenderi Muhammed Sadah Efendi’nin 1908 Tarihli Raporu…182 6.6.4. Urumiyye Şehbenderi Ahmet Şerefiddin Efendi’nin 1908 Tarihli Raporu…….184 6.6.5. Tebriz Şehbenderinin 1910 Tarihli Raporu…………………………………….186 6.6.6. Hoy Ve Selmas Şehbenderi Saadettin Efendi’nin 1910 Tarihli Raporu……….189 6.6.7. İran’daki Osmanlı Elçisinin 1911 Tarihli Raporu……………………………...193 6.6.8. Tebriz Şehbenderi Enver Efendi’nin 1911 Tarihli Raporu……………………194 6.6.9. Kirmanşah Şehbenderi Saad Efendi’nin 1911 Tarihli Raporu…………………196 6.6.10. Kirmanşah Şehbenderi Saad Efendi’nin 1912/1913 Tarihli Raporu………….206 6.6.11.Hemedan Şehbenderi Said Efendi’nin 1912 Tarihli Raporu…………………..214 6.7. İran’ın Osmanlı’dan İthalatı……………………………………………………...216 6.8. İthalatın Çıkış ve İnişi……………………………………………………………230 YEDİNCİ BÖLÜM I.DÜNYA SAVAŞI SIRASINDA İRAN TİCARİ GİDİŞATI 7.1. Ticaret Hacmi…………………………………………………………………….234 7.2. Ticaretin Yapısı ve Verileri………………………………………………………238 7.3. İran-Osmanlı Ticareti…………………………………………………………….241 III SEKİZİNCİ BÖLÜM I. DÜNYA SAVAŞINDAN SONRA İRAN’IN TİCARİ GELİŞİMİ 8.1. Ticaret Hacmi…………………………………………………………………….250 8.2. Ticaretin Yapısı ve Verileri………………………………………………………252 8.3. Asıl Ticari Taraflarla Ülkenin Mübadelatı……………………………………….253 8.4. İran’da Osmanlı Devleti Ticari Şehbenderhanelerinin Raporlarına Göre Kuzey İran’daki İthalat Ve İhracat Yolları Hakkında Birkaç Görüş…………………………258 8.4.1. Tebriz Şehbenderi Kadri’nin Raporu…………………………………………..258 8.4.2. M. Sami Horasan Şehbenderinin Raporu……………………………………....260 8.4.3. Horasan Şehbenderi M. Süleyman’ın Raporu………………………………….262 8.4.4. Horasan Şehbenderi Sami Bey’in Bölgenin Halısı Hakkındaki Raporu….........263 8.4.5. Horasan Şehbenderi Sami Bey’in Bölgenin Halı Dokuma Sanatı Hakkındaki İkinci Raporu………………………………………………………………………….265 8.5.Tablolar……………………………………………………………………………278 SONUÇ……………………………………………………………………………….289 ÖZET…………………………………………………………………………………295 ABSTRACT………………………………………………………………………….298 KAYNAKÇA……………………………………………………………………..…..301 EKLER……………………………………………………………………………….317 IV KISALTMALAR A. MKT. Sadaret Mektubî Kalemi a.g.e. adı geçen eser Bkz\bkz Bakınız BOA. Başbakanlık Osmanlı Arşivi Çev. Çeviren Der. Derleyen DH. Dâhiliye Haz. Hazırlayan Hk. Hicri Kameri HR. Hariciye HR. SYS. Hariciye Nezareti Siyasi nr. Numara S. Sayfa TTK Türk Tarih Kurumu Vol\vol Volume V ÖNSÖZ Tarihte Osmanlı-İran ilişkileri birçok araştırma ve inceleme ele alınmış olmakla birlikte, özellikle 19. Yüzyılın sonları ile 20. Yüzyılın başlarındaki son durumun yeterince incelenmediğini yaptığım tetkikler sonucunda gördüm. İktisat tarihine olan ilgimden dolayı bu alanda çalışmak istediğimin uygun görülmesiyle de doktora tezi olarak “İran- Osmanlı Ticari İlişkileri (1900–1923)” konusunu seçtim. Böylece üzerinde çok az durulan ve Osmanlı Devleti için oldukça sorunlu ve sıkıntılı bir dönemde komşu iki ülkenin bütün zorluklara rağmen ticari ilişkilerini ve bu ilişkilerde karşılaşılan en önemli sorunları açığa çıkarmaya gayret ettim. Ulaştığım yeni belge ve bilgileri bir arada değerlendirerek sunmaya çalıştığım bu araştırmada bana büyük destek sağlayan Tarih Bölümü öğretim üyelerine özellikle danışmanlığımı üstlenen eksiklik ve yanlışlıklarımı sabırla düzelten ve gideren Prof. Dr. Hamiyet Sezer Feyzioğlu’na ne kadar teşekkür etsem azdır. Tez izleme komitem üyeleri Prof. Dr. Musa Çadırcı’ ya H.Ü. Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü öğretim üyesi Prof. Dr. Mehmet Seyitdanlıoğlu’na öneri ve katkılarından dolayı çok teşekkür ediyorum. Karşılaştığım zorlukların üstesinde gelmede desteklerini esirgemeyen, bana zaman ayıran Prof. Dr. İbrahim Ethem Atnur ile Prof. Dr. Enis Şahin’e Dr. Alim Korkmaz ve Dr. Telli Korkmaz’a minnettarım. Uzun süre Türkiye’de kalmama katlanan eşim Mohammad Ali Yahyavı’ye – oğullarım Vahid ile Farhad’a, diğer aile fertlerine çok teşekkür ediyorum. Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Cumhuriyet Arşivi ile İstanbul Ticaret Odası çalışanlarının belgelere ulaşmamda sağladıkları katkı benim için çok önemli olmuştur. Hepsine şükranlarımı sunuyorum. VI Bütün çabalarıma rağmen yazım eksiklilerim ve hatalarım olmuştur. Anlam bütünlüğünü bozmayacak bu tür eksiklikleri gidermeye gayret gösterdim. Buna rağmen ortaya çıkabilecek eksiklik ve yanlışlıkların bütün sorumluluğu elbette bana ait olacak Masoumeh DAEİ ANKARA, Aralık 2011 VII KONU VE KAYNAKLAR Tezimizin konusunu oluşturan ”İran-Osmanlı Ticari İlişkileri (1900–1923)” hakkında yeterli derecede araştırma ve incelemenin yapılmamış olması bu konuyu doktora çalışması olarak seçmemde önemli bir etken oldur. Osmanlı-İran ticari ilişkilerinin konumuzu oluşturan dönem öncesine ait çalışmalar bulunmaktadır. Bunların bazılarında Osmanlı -İran ilişkilerine ait olup, daha çok siyasi olaylar üzerinde durulmaktadır. Bu konuda İran’da yazılmış başlıca eserler arasında Abdullah Yef Fetullah, Ovzaa_i İktisadi ve İctima-i İran der Âvâhir-i dovre-i Kacar. Enter, Mervin L.Revabt-i Bâzerganî-yi İran ve Rusya, 1828–1914. Eşref, Ahmet, Mavane-i Tarihi Ruşt Sermayedari der İran Dovre-i Kacariye. Kitapçe-i Umumi-yi Ticaret ba Memalik-i Harici,(21 Mars 1914–20 Mars 1915). Kütükoğlu, Mübahat, XIX. Yüzyılda Trabzon Ticareti. Issawi, Charles,Târîh-i İktisadi-yi İran. Issawi, Charles, Târîh-i İktisadi-yi Havermeyane ve Şomali Afrika. Issawi, Charles, The Economic Histori of Turkey 1800-1814. Issawi, Charles, The Tebriz-Trabzon trade 1830–1900. Reisniya, Rahim, İran ve Osmanî der Astane-i Karrn-i Bistom. Ayber, Celal, Osmanlı İmparatorluğu’nun Ticaret Muvazenesi 1878-1913.Cezar, Yavuz, Osmanlı Maliyesinde Bunalım ve Değişim Dönemi.Torabi-yi Farsani, Suheyla, Tüccar, Meşrutiyet ve Dovlet-i Modern. Tozlu, Salahattin, Trabzon-Erzurum Beyazıt yolu (1850–1900) (yayınlanmamış doktora tezi) . Kazımzade, Firuz, Rus ve İngilis der İran (1864–1914), Kaleli, Hüseyin, 19.Yüzyılda İran Transit Ticaret yolu için Osmanlı-Rus rekabeti(makale)gibi çalışmalar bulunmaktadır, adlarından da anlaşılacağı üzere bu çalışmalar doğrudan doğruya 19.yüzyılın sonlarında Osmanlı- İran ticaretini ele almışlardı. Söz konusu dönemin ticari ilişkileri hakkında bilgiler vermişlerdir. Gerek görüldüğünde, tezimizde bu ve benzeri çalışmalardan yararlanılmıştır. Çalışmanın asıl kaynağını Osmanlı ve İran arşivlerinde bulunan belgeler oluşturmuştur. Bunların başlıcaları, Osmanlı Başbakanlık Arşivi koleksiyonlarında